De stroom valt uit, de weg zit vol gaten en uit de kraan komt geen water. Als de overheid niet meer voorziet in de basisbehoeften, wat doe je dan? In Zuid-Afrika stropen mensen zelf de mouwen op.  

‘Gatvol’ staat er op een reclamebord bij een stapel zakken in een supermarkt. In de zakken zit asfalt, waarmee klanten zelf de gaten in de weg voor hun huis of in hun buurt kunnen vullen. Er is duidelijk een groeimarkt voor dergelijke producten, want op de overheid hoeven Zuid-Afrikanen niet te rekenen.

De reclametekst van de supermarkt is een woordspeling. ‘Ons is gatvol,’ zeggen Zuid-Afrikanen als ze iets spuugzat zijn. En ze hebben een heleboel redenen om dat te zijn. Het ANC nam na haar verkiezingsoverwinning in 1994 een goed functionerende infrastructuur over van het apartheidsregime. Dertig jaar later is daar weinig van over. Staatsbedrijven als Eskom (elektriciteit), Parsa en Transnet (spoorwegen), SANRAL (wegen), SAA (luchtvaart), scholen en ziekenhuizen zijn ten gronde gericht door corruptie en mismanagement.

De kloof tussen arm en rijk is nergens ter wereld zo groot als in Zuid-Afrika. Torenhoge werkeloosheid en criminaliteit teisteren de economie en de bevolking. De elektriciteitsvoorziening wordt om de haverklap uren- of zelfs dagenlang onderbroken. Riolering en drinkwatervoorziening haperen steeds meer. Slechts een minderheid kan zich de luxe veroorloven van ommuurde woonwijken met gewapende wachters, privéscholen en -hospitalen, en eigen stroomopwekking en waterputten.

Veel gatvol Zuid-Afrikanen wenden zich daarom af van de politiek, stemmen heeft volgens hun toch geen zin. In plaats daarvan steken op lokaal niveau initiatieven de kop op om in de eigen straat, de eigen wijk, het eigen dorp de problemen aan te pakken.

Bevolkingsgroepen werken samen

In de bergen boven het voormalige Nelspruit, thans Mbombela, ligt het dorp Kaapschehoop. Het voormalige goudzoekersdorp is geliefd bij rustzoekers en telt zo’n 180 permanente inwoners. Die hebben zich verenigd in een comité om de problemen zelf op te lossen. Onderzoeksjournalist De Wet Potgieter zegt in zijn bar Nagkantoor: ‘We nemen een voorbeeld aan de wilde paarden hier op de berg. Die zorgen voor zichzelf.’

Dat doen de Kaapschehopers dus ook, want hoewel ze belasting betalen aan de gemeente Mbombela, krijgen ze daar geen dienstverlening voor terug. Dus pompen ze zelf water omhoog, schrapen ze zelf de onverharde wegen, zorgen ze zelf voor afvoer van vuilnis en rioolwater met vrachtwagens. Ze regelen met het bosbouwbedrijf Sappi dat ze rechtstreeks uit biomassa opgewekte stroom krijgen, buiten Eskom om.

Frankfort zal als eerste dorp in Zuid-Afrika verlost zijn van stroomonderbrekingen

Blanken zoals de inwoners van Kaapschehoop zijn meestal welvarender dan zwarten, dat maakt het makkelijker voor ze om gaten te dichten die het ANC liet vallen. Maar ook in economisch achtergestelde buurten maken mensen een plan. Steeds meer Zuid-Afrikanen worden zich ervan bewust dat de chaos in hun land is veroorzaakt door plundering van gemeenschapsgeld door corrupte ANC’ers. Ze gaan zich steeds meer op hun directe leefomgeving richten en daarmee verschuift de aandacht van centraal geleide staatsmacht naar lokale politici en initiatieven waarmee stemmers zich kunnen identificeren. En passant neemt op plaatselijk niveau de noodzaak toe om met andere bevolkingsgroepen samen te werken.

Dat een succesvolle samenwerking tussen verschillende bevolkingsgroepen in een gemeenschap mogelijk is, bewijst Mafube First. De gemeente Mafube in de provincie Vrystaat bestaat uit de dorpen Frankfort, Tweeling, Villiers en Cornelia. Zwarte leiders uit die plaatsen hadden een plan bedacht om Mafube uit het slop te trekken. ‘Wij hebben politieke macht met onze stemmen, maar geen economische macht,’ verklaart Johnny Mokoena, gemeenschapsleider uit Tweeling. En dus stapten de zwarte leiders naar blanke boeren en ondernemers om samen te werken. Zo ontstond Mafube First, een zwart initiatief met blanke steun. Mafube First liet zich registreren als politieke partij om de macht en het wanbeheer van het ANC in Mafube te breken.

Verlost van stroomonderbrekingen

Mafube First-voorzitter Hans Pretorius: ‘Onze belangrijkste taak is om voor een functionerende, corruptievrije gemeenteraad te zorgen die als enige oogmerk heeft om diensten te leveren. Wij zijn geen politieke partij. We moesten ons als een politieke partij registreren, maar dat zijn we niet. We zijn een gemeenschapsorganisatie en we moeten de gemeenteraad zo snel mogelijk depolitiseren, om van de sabotage door het ANC verlost te raken.’

Ook in Mafube is elektriciteit topprioriteit. Daarvoor heeft Mafube First samen met Rural Maintenance, een private energieleverancier, in de dorpen van Mafube zonnepanelen geplaatst die het aantal stroomonderbrekingen door Eskom al drastisch hebben verminderd. Het door het ANC geregeerde Frankfort heeft al zeker zes jaar geen rekeningen aan inwoners gestuurd voor geleverde services. De gemeente is failliet. Rural Freestate verzendt nu samen met Mafube First de rekeningen voor elektriciteit en gemeentebelastingen, ziet toe op betaling daarvan, stort de gelden in de gemeentekas en ziet erop toe dat ze alleen worden gebruikt waarvoor ze bedoeld zijn: dienstverlening aan de gemeenschap.

Zonnepanelen op een boerderij in de Karoo-woestijn.

Johnny Makoena en Hans Pretorius menen dat om werkelijk verandering in de gemeenschap te krijgen, alle mensen die gatvol zijn samen de schouders eronder moeten zetten. Niet wachten op iemand anders om in actie te komen. De gemeenschap moet weer zelf controle krijgen over het bestuur. Dat valt ook af te dwingen door belastingen niet te betalen, wat in Zuid-Afrika een legaal middel is als er een formele klacht is ingediend tegen de gemeente. Hans Pretorius zegt dat Mafube First al zo’n duizend klachten heeft ingediend bij de ANC-gemeenteraad.

Mafube First stelt zijn duurzame model graag ter beschikking aan alle andere gemeentes in Zuid-Afrika. Pretorius: ‘Frankfort zal als eerste dorp in Zuid-Afrika verlost zijn van stroomonderbrekingen. Het plan van Mafube First kan daarna door ieder klein dorpje worden gedupliceerd. Een voor een. Als honderd kleine dorpjes orde op zaken stellen, komt het daarna met het hele land goed.’

Parken met fruitbomen

Een uurtje rijden verderop in de Vrystaat ligt Mamafubedu. Het dorp heette vroeger Petrus Steyn, naar de boer die hier een boerderij stichtte. Zijn graf ligt in de schaduw van een oude eikenboom aan de Renosterrivier. Een brug scheidt de blanke woonbuurt van de zwarte township. ‘Maar die brug brengt ook mensen bij elkaar,’ zeggen Twin Mosia en Tumelo Wa Makoena. Ze hebben de handen uit de mouwen gestoken om op de Renosteroever een groentetuin en park aan te leggen. ‘Ik kreeg het idee ervoor toen ik in Nederland door het Amsterdamse Oosterpark liep,’ legt Twin uit. ‘Een park, waar de mensen voor hun plezier naartoe gaan, dat moesten we ook in Petrus Steyn hebben.’

En zo ontstond het Rhino Heritage Park op het land dat daarvóór door bewoners van het township als vuilnisbelt werd gebruikt. Daar staat ook een voormalig slachthuisje dat ze van de sloop hebben gered. Ze hebben het opgeknapt en met kleurige schilderingen versierd; het fungeert nu als een cultuurcentrum en kunstgalerijtje. Mosia en Wa Makoena ontvangen er ook schoolklassen, die ze vertellen over het erfgoed van alle soorten inwoners van Mamafubedu en op laagdrempelige manier laten kennismaken met kunst en cultuur. Nu komen mensen uit het township naar Rhino Park om te ontspannen, of voor bruiloften en partijen. Kinderen komen er na school een potje voetballen of hun huiswerk maken, waar Mosia en Wa Makoena graag mee helpen.

De twee mannen doen dit werk voor hun gemeenschap, omdat de door de ANC geregeerde gemeenteraad dat laat liggen. Mosia: ‘Sinds 1994 belooft het ANC dat het van boven naar beneden het leven van mensen zal verbeteren, maar dat is niet gebeurd. Wij laten zien dat we van onderop veranderingen kunnen bewerkstelligen, zonder enige steun van de gemeenteraad of van de regering.’ Wa Makoena: ‘De overheid zou in parken fruitbomen moeten planten zodat dieren en arme mensen ervan kunnen eten. Maar dat doet zij niet.’ Om aandacht te krijgen voor hun initiatieven organiseren Mosia en Wa Makoena meerdaagse wandeltochten door Zuid-Afrika. Onderweg praten ze met mensen en lokale en sociale media berichten over hun initiatieven.

Jongeren uit het township

In de duistere dagen van corona gingen op Zuid- Afrikaanse sociale media berichten viraal over een groep jongeren uit het West-Kaapse dorp Prince Albert. Deze Hope Warriors lieten zien hoe ze zelf in het township de zorg voor de kwetsbare kleintjes op zich namen. En daar bleef het niet bij. Iets ten noorden van de toeristische winkels en restaurants van Prince Albert staat in het township Rondomskrik het gebouw van de Prince Albert Community Trust (PACT), duidelijk herkenbaar aan de roze olifant die op de buitenmuur is geschilderd. Binnen de kraakheldere ruimtes zijn onder andere een bibliotheek, bijlesklas, keuken en een koffiebar gevestigd. Het bijzondere is dat PACT drijft op de inzet van jongeren uit het township.

Hope Warriors in het township Rondomskrik.

‘Dat begon zo,’ leggen Veronica Olifant en Diago Jaheim Jansen uit. ‘Tijdens COVID moesten niet alleen wij van de middelbare school, maar ook jongere kinderen thuisblijven. Dat was voor veel van die kleintjes een ramp, want velen van hen kregen op school hun enige maaltijd van de dag. Die kinderen, vaak uit gebroken gezinnen, leden dus honger. Omdat wij ons verveelden en ook iets wilden doen hebben wij toen met een groep van zo’n vier middelbare scholieren actie ondernomen.’

Er kwam hoop in een tijd dat er eigenlijk geen hoop was. Daarom noemden ze zich de Hope Warriors en binnen korte tijd deden er al tientallen jongens en meisjes vrijwillig mee. Ze regelden dagelijks gratis voedsel voor honderden kinderen bij winkels en boeren in de omgeving, dat twee vrouwen uit de gemeenschap voor de kleintjes kookten in het gemeenschapscentrum. Dat project stopte niet toen de scholen weer open gingen, maar groeide uit tot iets groters. Nu biedt het PACT-gemeenschapscentrum niet alleen maaltijden voor arme kinderen, maar ook opvang en activiteiten voor achtergestelde en verwaarloosde kinderen.

De activiteiten vloeien ook over naar het Art-Deco Showroom in het toeristische deel van Prince Albert, waar de PACT-jongeren culturele activiteiten organiseren zoals het jaarlijks Journey to Jazz Festival. ‘En via PACT kunnen Hope Warriors doelgerichte cursussen volgen,’ zegt Diago naast de espressomachine die hij, net als andere Hope Warriors, als een professionele barrista heeft leren bedienen. Want jongeren uit Rondomskriek krijgen door de sneeuwbal die de Hope Warriors lieten rollen de kans om hun horizon te verbreden en een vak te leren.

Wij stemmen, maar wat gebeurt er achter de schermen?

Hope Warrior Waldon Ewerts neemt een slok van zijn koffie en vult aan: ‘Een paar maanden geleden zaten we in Prince Albert twaalf dagen lang zonder elektriciteit vanwege stroomonderbreking. Er was geen water, het voedsel bedierf, het was nog erger dan tijdens COVID-19. Er zijn mensen door gestorven. Wat gebeurt er eigenlijk in onze regering? Wat doet die eigenlijk voor ons? Wij stemmen, maar wat gebeurt er achter de schermen? De overheid is helemaal niet in ons geïnteresseerd, alleen aan zelfverrijking en machtsbehoud. Wij vallen niet meer voor de mooie woorden van politici. We willen jongeren hier een beter voorbeeld en morele waarden te geven, gebaseerd op samenwerking, geloof, hoop en liefde. We vechten met hoop voor verandering.’ De woorden en daden van deze Hope Warriors van Prince Albert hebben laten zien dat dit geen utopie hoeft zijn.