Door Christ Klep

De Duitse Bondsrepubliek neemt afscheid van haar antimilitarisme. Om de nieuwe Russische dreiging het hoofd te bieden, wil de regering honderd miljard euro investeren in de krijgsmacht. Dat uitgerekend de linkse kanselier Scholz zich gedwongen ziet tot deze ommezwaai, is een geluk bij een ongeluk.

Die zondagmorgen 27 februari stapte Duitsland een nieuw tijdperk binnen. Althans, dat kraaiden heel wat commentatoren na de historische regeringsverklaring van bondskanselier Olaf Scholz (SPD) in de Bondsdag die ochtend. Menig toehoorder – inclusief een flink aantal schijnbaar verbouwereerde parlementsleden van de regeringspartijen – lag zowat murw in de touwen na zoveel retorisch geweld. Vooral één passage uit de toespraak bleef hangen: ‘Wir erleben eine Zeitenwende.’ Maar klopt dat? Betreedt de Bondsrepubliek inderdaad de arena van een nieuw tijdperk?

Eerst nog even de kernpunten van Scholz’ Zeitenwende-toespraak op een rijtje. Om te beginnen kondigde de regering aan de defensiebegroting tot meer dan 2 procent van het bruto binnenlands product (bbp) te zullen ophogen. Hoger dan 1,5 procent (ongeveer 47 miljard euro) was de begroting in de voorafgaande jaren niet gekomen. Nu trok het kabinet-Scholz echter een blik Sondervermögen open van maar liefst honderd miljard euro voor defensie. Bepaald geen fooitje dus.

Bovendien kondigde Scholz aan wapens aan Oekraïne te zullen leveren: met name honderden antitankwapens en draagbare luchtdoelraketten. Uit de voorraden van het voormalige Oost-Duitse leger schraapte men ook nog wat kisten met Russische Strela-luchtdoelraketten bij elkaar. Deels in beschimmelde kisten en tien jaar over de uiterste houdbaarheidsdatum, maar toch. Verder gaat Duitsland zijn gezamenlijke wapenprojecten met buitenlandse partners intensiveren en extra onbemande drones aanschaffen. Deze laatste krijgen nu wél raketten en bommen, wat voor de Bondsrepubliek alweer een hele stap is. Drones liggen ethisch gezien namelijk slecht in de Duitse politiek. En de atoomtaak van de inmiddels zowat antieke Torado-gevechtsvliegtuigen wordt voortgezet.

Ten slotte verklaarde Scholz de Duitse energiezekerheid te willen verbeteren, met name om minder afhankelijk van Russische olie en gas te zijn. Kolencentrales blijven langer open. Na de ramp met de Japanse kerncentrale van Fukushima (2011) koos het kabinet-Merkel voor een totale Atomausstieg. Voorlopig echter blijven de drie resterende kerncentrales werken.

Rood-oranje-groen

Ronkende motor achter deze ommezwaai is de ‘stoplichtcoalitie’ van de sociaaldemocratische SDP, de liberale FDP en Bündnis 90/Die Grünen. Eind vorig jaar eindigde na zestien jaar het tijdperk-Merkel. Haar christendemocratische CDU/CSU had flinke electorale klappen opgelopen, mede door een scheefgelopen opvolgingsstrijd. Nu resteerde voor CDU/CSU slechts gedoogsteun-tegen-wil-en-dank vanuit de coulissen.

Historici speuren graag naar breukvlakken in de geschiedenis. Die bakenen het narratief zo lekker af. Stond Scholz’ rede inderdaad gelijk aan een breukvlak? Volgens sommigen maakte de toespraak deel uit van de onvermijdelijke ontrafeling van de post-Koude Oorlog-wereldorde. De laatste Duitse taboes gingen onder de hakbijl. Hoog tijd.

Nou ja, Scholz’ toespraak was op z’n minst een opvallende ommezwaai. Wel eentje die betrekkelijk laat kwam. Vanaf de Russische aanval op Georgië in 2008 waren Poetins bedoelingen toch wel redelijk duidelijk, zo leek het, vooral met de kennis van nu. In januari 2022 had de Duitse regering nog geweigerd dodelijk wapentuig aan Oekraïne te leveren. Het aanbod om helmen en een veldhospitaal te sturen, werd smakelijk weggelachen. Maar daar bleef het niet bij. Duitsland blokkeerde voorlopig ook het doorsluizen van in Duitsland gefabriceerde wapens naar Oekraïne, waaronder Nederlandse antitankwapens en pantserhouwitsers.

Deze terughoudendheid wekte enige irritatie. Columnist Tom Rogan (Wall Street Journal) beantwoordde de vraag of Duitsland nog een betrouwbare bondgenoot was met een klinkend ‘Nein!’. De Republikeinse senator Chuck Grassley twitterde unverfroren: ‘The Molotov-Ribbentrop Pact between Hitler and Stalin led to two decades of suffering for Eastern Europe. Germans ought to consider how their actions today look as they deny weapons to Ukraine and allow Nordstream pipeline, which helps Russia.’ Nu betrappen we Amerikaanse Congresleden zelden op een diepgravende kennis van de Europese geschiedenis, maar de ergernis was duidelijk. Goedkoop gas binnentikken, luxe auto’s naar China exporteren en Poetin kalmeren waren blijkbaar de Duitse prioriteiten, sneerden critici.

Helmut Kohl en François Mitterrand.

Al sinds de Tweede Wereldoorlog (Stunde Null) worstelt de Bondsrepubliek met haar zelfbeeld. Het antwoord – althans in de Bondsrepubliek, want in de DDR lag alles anders – was een diep beleden afkeer van botte militaire macht en een soort permanente verwerking van het verleden: de Vergangenheitsbewältigung. Dit verwerkingsproces was beladen, soms zelf giftig. Dat bleek bijvoorbeeld in de Historikerstreit die in de jaren tachtig losbarstte. Inzet was vooral de vraag of de Holocaust uniek was of toch ook ‘genormaliseerd’ kon worden. Bij tijd en wijle ijkten West-Duitse politici zichtbaar de verzoening met het verleden: de knieval van Willy Brandt bij het Getto Monument in Warschau (1970) bijvoorbeeld, of de hand-in-hand-symboliek van Helmut Kohl en de Franse president François Mitterrand in Verdun (1984). Langzaamaan bleek Duitsland ook bereid deel te nemen aan internationale vredesmissies, maar alleen na veel intern gesoebat.

Gekmakend geduld

Soms leek het wel alsof de Bondsrepubliek een soort parallelle werkelijkheid belichaamde. Een post-nationale staat, zogezegd. Een land van mensenrechten, multilateralisme, economische voorzichtigheid en handel. Een land dat met iedereen vriendjes wilde zijn. Het diplomatieke geduld en eeuwig vriendelijke gezicht van Angela Merkel waren voor heel wat partners haast gekmakend. Emmanuel Macron moet moeite doen Duitsland mee te trekken in het Europese project en niet andersom.

Natuurlijk, Donald Trump schudde de boel na 2017 even flink op. Hij waste Duitsland stevig de oren: waarom zouden de VS de Bondsrepubliek helpen verdedigen als Berlijn zich vrijwillig uitleverde aan Poetin en zijn Russische gas? Eventjes borrelde een vaag besef van Duitse verantwoordelijkheid naar de oppervlakte. De dingen zullen niet meer zo zijn zoals vroeger, mompelde Merkel. Maar het Duitse veiligheidsdebat bleef toch vooral betrekkelijk abstract en vaag.

In zekere zin belichaamde de Bondsrepubliek de fameuze end of history-theorie van de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama. Volgens Fukuyama waren met het einde van de Koude Oorlog de grote ideologische debatten uitgedoofd. Vanaf nu zou de politiek een stuk saaier zijn. En inderdaad, Duitse millennials (geboren in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw) ervoeren zelden of nooit grote schokken à la de Duitse deling, de roerige jaren zestig of de hereniging van 1989. Natuurlijk waren er wel rimpels in het politieke water ontstaan: de financiële crisis van 2008 bijvoorbeeld, of de vluchtelingencrisis van 2015. Maar dan was daar altijd nog ‘Mutti’ Merkel: wanhoop niet, we zijn een sterk land und wir schaffen das!

De Bondsrepubliek omarmde the end of history ook gretig omdat het land nu – zoals ook Scholz opmerkte in de regeringsverklaring – aan de goede kant van de geschiedenis stond. Continuïteit en internationale samenwerking waren de norm. Een ietwat saai land, waarvan de inwoners zich dagenlang druk konden maken over het recept van Angela Merkels favoriete gerecht (romige aardappelsoep).

De Bondsrepubliek brak met het militaristische verleden

De geruststellende inbedding in West-Europa en de NAVO (de Bondsrepubliek trad in 1955 toe tot de NAVO, de DDR vervolgens tot het Warschaupact) schraagde natuurlijk deze terughoudendheid. Tegelijk brak de Bondsrepubliek met het militaristische verleden van het Duitse keizerrijk en Hitlers Derde Rijk. De Bundeswehr zocht nu inspiratie in verzetshelden als Carl von Stauffenberg en in het principe van innere Führung. Militairen waren bovenal autonome staatsburgers in uniform, die hun eigen geweten mochten volgen – nee, móesten volgen. Wie niet wilde dienen in militaire eenheden kon altijd nog kiezen voor burgerdienst in bijvoorbeeld ziekenhuizen. Niet voor niets sprak Scholz over een democratische ‘progressieve krijgsmacht.’

De trouw aan de NAVO was tegelijk behoorlijk tweeslachtig. Immers, bij een oorlog met het Warschaupact zou met name Duitsland het slagveld zijn. En zou de nucleaire afschrikking wel werken als puntje bij paaltje kwam? Waren de VS dan bereid om New York of Washington op te offeren voor Berlijn of Bonn? Uiteindelijk tekenden eigenlijk alleen de Duitse veiligheidselite en politiek centrum-rechts voor de afschrikkingsdoctrine.

Brug tussen oost en west

Na Poetins annexatie van de Krim (2014) drong de NAVO er bij haar lidstaten nog eens stevig op aan om minimaal twee procent van het bbp aan defensie te besteden. Als gezegd, Duitsland kwam nooit boven 1,5 procent. Voor een verhoging was ook geen maatschappelijk draagvlak, was de redenering. Het kabinet-Merkel kleedde de Bundeswehr gestaag uit, tot ze nauwelijks nog inzetbaar was. Misschien wel veelzeggend was een pijnlijk incident: het hoofd van de Duitse inlichtingendienst bevond zich in Kiev juist toen de Russische inval begon. In grote haast moest de onwetende topspion worden geëvacueerd. De Duitse landmachtbaas generaal Alfons Mais maakte van zijn hart geen moordkuil, nota bene op Twitter: eigenlijk stond hij met lege handen, was de boodschap. Militaire opties kon hij de politiek nauwelijks meer bieden.

Scholz’ regeringsverklaring markeerde nog een andere omslag. Duitsland had altijd het standpunt gehuldigd dat de Europese veiligheid alleen mét Rusland mogelijk was. De Bondsrepubliek zag zichzelf als een brug tussen oost en west. Deze houding had zijn wortels in de Ostpolitik die Willy Brandt in de jaren zestig inzette: een geduldige Wandel dürch Annäherung. Kanselier Kohl verzekerde na de val van de Muur ‘slechts omringd te zijn door vrienden.’

Merkel kleedde de Bundeswehr gestaag uit.

Tot op zekere hoogte was er ook begrip voor Poetins mantra dat de Europese veiligheid ondeelbaar was. De Duitse politiek telde in elk geval betrekkelijk veel Putinversteher ter linker- en rechterzijde. De extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) bewonderde Poetins populistische regeerstijl. Maar ook de Saksische deelstaatpremier Michael Kretschmer (CDU), SPD-fractieleider Rolf Mützenich en natuurlijk grootverdiener-in-Russische-dienst Gerhard Schröder stonden als Putinversteher te boek.

De West-Duitse naoorlogse binnenlandse politiek was gebaseerd op de vaste ankers van twee grote volkspartijen: CDU/CSU en SPD. Vrijwel steeds telden Duitse kabinetten maximaal twee partijen. Na 1985 dienden slechts vier kanseliers (ter vergelijking: in Italië waren dat er twintig). De forse kiesdrempel van vijf procent houdt kleine partijen buiten de deur. De gevreesde populismekramp is aardig weggetrokken. De flankpartijen zijn redelijk ingekapseld. AfD is vooral een fenomeen in de oostelijke deelstaten. Een Duitse variant op de gele hesjes kwam evenmin echt van de grond. De volksbeweging ‘Aufstehen’ was in elk geval geen daverend succes.

De Duitse politiek telde betrekkelijk veel Putinversteher ter linker- en rechterzijde

Toch ervoer ook Duitsland de afgelopen jaren het fenomeen van afbrokkelende grote middenpartijen. De kiezer strafte SPD-kanselier Schröder (1998-2005) af voor diens harde bezuinigingen. Bij de verkiezingen vorig jaar deed de SPD het trouwens alweer een stuk beter. Zoiets kon CDU/CSU niet zeggen. Merkels kroonprins Armin Laschet bleek niet meer dan een bleke tussenpaus.

Nee, dan opereerden ter linkerzijde Bündnis 90/Die Grünen een stuk effectiever. Van een over straat rollebollende club Fundi’s en Realo’s transformeerden de Groenen tot een progressief-burgerlijke partij van grootstedelijk Duitsland. Noem het een Ersatz-D66. Partijleider en minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock ontpopte zich tot een soort Sigrid Kaag. Eigenlijk paste deze op mooie idealen gestoelde postmaterialistische partij uitstekend in de end of history-welvaartsmaatschappij die Duitsland heette.

‘Only Nixon…’

Zo bleef de Duitse politiek toch wel een beetje saai. ‘Schritt für Schritt,’ zoals Merkel het verwoordde, dan breekt het lijntje niet. En daarom was de schok van de Russische inval des te groter. Even leek er met de ambitieuze toespraak van Scholz zelfs sprake van een lichte Machtspanik. Moest Duitsland nu echt aan de bak qua machtspolitiek, desnoods met inmenging van militaire middelen? Hoe dan ook was de Wandel durch Handel verleden tijd. Rusland en China waren eerder autocratischer geworden, was de sobere vaststelling. De afschrikking van Rusland mede op basis van atoomwapens was weer bespreekbaar.

Op het eerste gezicht lijkt het opvallend dat juist de stoplichtcoalitie deze omslag maakte. De FDP staat immers vanouds voor fiscale zuinigheid. De SPD en Groenen gelden niet als pro-defensiepartijen. Der Spiegel grapte: ‘Tot voor kort hadden de Groenen wekenlange traumatherapie nodig als ze alleen al een treinwagon met twee Bundeswehr-soldaten hadden moeten delen.’ Nu stelde minister van Economische Zaken en Klimaat Robert Habeck (Groenen): ‘Ik heb respect voor het pacifisme, maar vind het verkeerd.’ Collega Baerbock sprak van een ‘nieuwe werkelijkheid.’

Het is altijd gemakkelijker om een krijgsmacht af te breken dan haar weer op te bouwen

Bij nadere beschouwing is de doortastendheid waarmee de drie stoplichtpartijen zich aan het oostelijk front meldden niet zo heel raar. We herkennen hier het ‘Only Nixon could go to China’-fenomeen. In 1972 bezocht president Richard Nixon, met zijn kompaan Henry Kissinger, onverwacht de Volksrepubliek China. Aan het Amerikaanse thuisfront was er brede waardering voor deze stap, juist vanwege Nixons vlekkeloze anticommunistische geloofsbrieven.

Het komt vaker voor dat politici maatregelen doorvoeren die schijnbaar indruisen tegen hun langgekoesterde politieke standpunten. Maar juist omdat zij het doen, is acceptatie gemakkelijker: deze rigoureuze stappen zullen dus wel écht nodig zijn! Was het bijvoorbeeld niet juist een rechtse politicus die in 2011 de Duitse dienstplicht afschafte? De boeiende vraag is zelfs of een kabinet mét CDU/CSU überhaupt een Sondervermögen van honderd miljard door de Bundestag zou hebben gekregen!

Slurpen uit de brandslang

Hoe gaan Scholz’ plannen op de langere termijn uitkristalliseren? Wordt de toespraak van de kanselier inderdaad Duitslands Stunde Null 2.0? Een radicale breuk met het verleden? Welnu, op het moment van schrijven (eind maart) koopt Duitsland nog steeds Russisch gas. En vergeet niet, Moskou heeft decennia lang systematisch invloed ingekocht in Duitsland. Zoiets maak je niet zomaar ongedaan.

Dan is er de praktische vraag waar die honderd miljard euro extra voor defensie vandaan moet komen. FDP-minister van Financiën Christian Lindner was in elk geval niet van plan de belastingen te verhogen. Sowieso kent de Duitse grondwet een schuldenrem van 0,35 procent van het bnp. Lindner sprak al snel over maximaal 7,5 miljard extra schuld, maar critici stelden dat zoiets alleen mogelijk was door elders met geldpotjes te schuiven.

Maar de meest prangende vraag was misschien nog wel deze: hoe moest de Bundeswehr in hemelsnaam deze honderd miljard euro kostende schoktherapie verwerken? Zoiets komt neer op slurpen uit een brandslang. Hoe dan ook is het altijd gemakkelijker om een krijgsmacht af te breken dan haar weer op te bouwen. En zou er eigenlijk wel materieel te koop zijn op een internationale wapenmarkt die de komende jaren – met dank aan Poetin – berendruk zal zijn?

Bondskanselier Olaf Scholz.

En dan nog iets: met de aanstaande hoogzwangere defensiebegroting van 75 miljard euro nestelt de Bondsrepubliek zich – na de VS en China – bij de top drie van mondiale defensiebesteders. Welk langetermijneffect heeft dat op de Europese en trans-Atlantische defensie? Welke weerslag heeft de nieuwe leidende Duitse rol op de plannen voor een Europese ‘strategische autonomie’? Hoe gaan de Oost-Europese partners reageren? En zullen de VS wellicht aankloppen bij Duitsland voor taken in, ik noem maar wat, de Indo-Pacific?

Critici stellen intussen – met name omdat Rusland toch vooral een militaire reus op lemen voeten lijkt te zijn – dat het kabinet-Scholz beter een Sondervermögen voor energiezekerheid had kunnen instellen. Nu haalt Duitsland de klimaatdoelen van Parijs al niet eens. Natuurlijk kondigde de bondskanselier verschillende energiemaatregelen aan, maar uiteindelijk bleven deze vrij beperkt: de zoektocht naar nieuwe energiebronnen, twee terminals voor vloeibaar gas, extra energiereserves en het aanhouden van kolencentrales en de resterende kerncentrales. Maar een Sondervermögen voor energietransitie bleef uit. Misschien dat juist deze keuze de achilleshiel van Scholz’ Zeitenwende-toespraak zal blijken te zijn.

Christ Klep is militair historicus