In 2019 namen Rusland en de Verenigde Staten afstand van het beruchte verdrag dat middellangeafstandsraketten verbood. Sinds de jaren tachtig is het nucleaire speelveld aanzienlijk drukker geworden en inmiddels lijken atoomwapens niet meer taboe. Zelfs Nederland kan de verleiding niet weerstaan.

Uit Maarten! 2019-4. Bestel het nummer hier.

Ruzie tussen de artsen, patiënt overleden. Halverwege dit jaar kwam het Intermediate Range Nuclear Forces Treaty (INF) aan zijn einde. Zijn beide lijfartsen – de Verenigde Staten en Rusland – voelden zich niet langer geroepen het INF-verdrag uit 1987 te redden. Voor sommigen was het een onmisbare pijler onder het internationale wapenbeheersingsbouwwerk. Voor anderen een verstoft reliek uit een ver Koude-Oorlogsverleden. De spelers maken zich op voor de volgende ronde. Game on!

De teloorgang van het verdrag leidde tot een bredere discussie: is een nieuwe nucleaire-wapenwedloop aanstaande? ‘Gaat het INF-verdrag ter ziele,’ waarschuwde VN-secretaris-generaal António Guterres, ‘dan raakt de wereld een onmisbare rem op het losbarsten van atoomoorlogen kwijt. Dit zal de dreiging van nucleaire raketten eerder vergroten dan verkleinen.’

Hoog tijd om de diepere effecten van het heengaan van dit INF-verdrag onder de loep te nemen. Oók de gevolgen voor de Europese landen, die zich ongetwijfeld terug in de jaren tachtig wanen.

Archaïsch overblijfsel

Het Intermediate Range Nuclear Forces Treaty stamde, als gezegd, uit 1987, de eindfase van de Koude Oorlog. Het INF-verdrag schrapte een hele categorie kernwapens: van de grond afvuurbare systemen met een bereik tussen 500 en 5500 kilometer. Dit zijn de zogenoemde middellange-afstandswapens, zowel ballistische raketten als kruisvluchtwapens – een soort onbemande vliegtuigjes.

Het verdrag, uitgebroed door de Amerikaanse president Ronald Reagan en Sovjetleider Michail Gorbatsjov, gold als een betrekkelijk succes. Ongeveer 2700 wapens gingen onder de sloophamer of kwamen niet verder dan de fabriekshal. Volgens voorstanders was het een baken van licht in de stugge wereld van wapenwedlopen.

Maar het afgelopen decennium nam de kritiek op het INF-verdrag toe. Critici deden het af als een archaïsch overblijfsel uit eerdere tijden, dat was ingehaald door politieke en technologische ontwikkelingen. Belangrijkste kritiek was dat het INF binair werkte, dus alleen de Verenigde Staten en Rusland (de staat die de Sovjet-Unie opvolgde) aan regels bond.
Het nucleaire speelveld is ná de Koude Oorlog namelijk aanzienlijk drukker geworden. Negen staten beschikken intussen over kernwapens, met een totaal van ongeveer 14.000 kernkoppen. In deze veel complexere wereldorde trok president Donald Trump de stekker uit de INF-afspraken. Rusland stond erbij, keek ernaar en was bepaald niet van plan hartmassage toe te dienen.

Het grote zwartepieten liet niet lang op zich wachten. Volgens de NAVO hebben de Russen de afgelopen jaren een verboden generatie kruisraketten ingevoerd. Westerse inlichtingenbronnen meldden dat Moskou tientallen SSC-8 Screwdriver wapens heeft geplaatst langs de Russische westgrens en in Azië. Dit is een omgebouwde versie 9M729 die lanceerbaar is vanaf schepen lanceerbare – en dus onder het INF-verdrag niet verboden.

Op hun beurt roepen de Russen moord en brand. Zij wijzen vooral naar het antiraketsysteem AEGIS dat de NAVO opbouwt in Oost Europa. Volgens de NAVO is dit raketschild bedoeld tegen Iraanse (en Noord-Koreaanse) dreiging. Onzin, menen de Russen. AEGIS is gericht tegen het Russische kernrakettenarsenaal en daarmee komt de wederzijdse nucleaire afschrikking in gevaar, fulmineert Moskou.

Hoe dan ook hebben beide partijen voor het eerst in tientallen jaren hun handen vrij om nieuwe raketsystemen te ontwikkelen in de middellange-afstandscategorie van 500 tot 5500 kilometer.

Really smart

Alle negen landen met kernwapens werken momenteel aan modernisering van hun arsenalen. De geleidelijke daling van het aantal kernwapens is de afgelopen jaren gestokt. De VS trokken zich bovendien terug uit het Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), de afspraken die Iran moeten afhouden van de ontwikkeling van kernwapens.

In het algemeen lijkt de drempel verlaagd om over de inzet van atoomwapens te spreken. Kernwapenstaten stoeien in elk geval openlijker met militaire oefeningen en papieren conflictscenario’s waarin de inzet van kernwapens een serieuze optie lijkt.

De werkelijke olifant in de porseleinkast is toch vooral China. Elke nucleaire proliferatie baart de VS en Rusland zorgen, maar beide mogendheden bezien toch vooral China met wantrouwen. China heeft de afgelopen jaren een reeks middellangeafstandswapens geplaatst langs de oostkust en landgrenzen. Als China onder de nieuwe Grote Leider Xi Jing-pin inderdaad ambieert een dominante regionale mogendheid te zijn, dan is het logisch dat de Oost-Chinese Zee en Zuid-Chinese Zee in het vizier komen – en zelfs de Stille Oceaan.

 

De drempel om over de inzet van atoomwapens te spreken lijkt verlaagd

 

Rusland klaagde al een tijd dat het niets tegenover de Chinese middellange-afstandsdreiging kon zetten zolang het INF-verdrag van kracht was. De Amerikaanse marine is vooral verontrust dat zij de greep op het westelijke deel van de Stille Oceaan zal kwijtraken. FBI-directeur Christopher Wray merkte vorig jaar terecht op: ‘Rusland vecht op veel vlakken om relevant te blijven na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Het voert het gevecht van vandaag. China voert het gevecht van morgen.’

Op zijn eigen onnavolgbare manier reduceerde president Trump het complexe probleem tot een eenvoudige deal: ‘We zullen nieuwe middellange-afstandswapens moeten ontwikkelen, behalve als Rusland naar ons toe komt en China naar ons toe komt en ze allemaal naar ons toe komen en zeggen: “Laten we something really smart doen en geen van alle deze wapens ontwikkelen”.’

In werkelijkheid wil Trump niet alleen Rusland straffen voor de ontwikkeling van systemen als de SSC-8, maar ook China rechtsreeks bij de discussies over middellange-afstandswapens betrekken. China voelt echter weinig voor deelname aan een INF 2.0. Beijing weet maar al te goed dat het veel meer internationale invloed kan halen uit kersvers nucleair overleg, dat China vanaf het begin naar behoefte kan kneden.

Een nieuw multinationaal INF-verdrag dat alle (bestaande of in ontwikkeling zijnde) middellange-afstandswapens verbiedt, zou voor China inhouden dat het 90 procent van zijn rakettenarsenaal moet opdoeken. Die kans is nihil. Een (beperkte) vermindering van de aantallen middellangeafstandsraketten of geografische beperkingen bij de stationering ervan maken dan meer kans.

Wonderwapens

Het bankroet van het INF-verdrag veroorzaakt nog een laag met nieuwe problemen: wat zal in deze weinig stimulerende sfeer de toekomst zijn van andere belangrijke kernwapenverdragen? Denk vooral aan het New START (Strategic Arms Reduction Treaty) uit 2010. Dit Amerikaans-Russische verdrag vermindert de strategische (intercontinentale) arsenalen met een derde, wat in de praktijk neerkomt op het bezit van 1550 kernkoppen elk.

Beide partijen hebben zich tot nu toe redelijk aan de verdragsbepalingen gehouden en de bijbehorende inspecties als vertrouwenwekkend afgeschilderd. New Start verloopt in 2021, mits de VS en Rusland besluiten het verdrag te vernieuwen.

President Poetin heeft bij herhaling aangegeven het START-proces in leven te willen houden: ‘Als we deze “vuurspuwende draak” niet onder controle houden, als we de kwade geest uit de fles laten, dan zou dit – God verhoede het – kunnen leiden tot een wereldwijde catastrofe.’ Waarvan acte.

Ook hier wil president Trump China het tot nu bilaterale proces intrekken. En ook hier is China een lastig te verleiden oosterse schoonheid. China heeft namelijk een veel kleiner strategisch nucleair arsenaal, naar schatting rond de driehonderd kernwapens. Beijing heeft dus relatief veel te verliezen.

Bovendien introduceerde Poetin onlangs met veel bombarie een nieuwe generatie ‘wonderwapens’, zoals onderwaterdrones en met atoomenergie aangedreven kruisraketten die eindeloos in de lucht hangen tot ze het signaal krijgen op hun prooi te duiken. En als klap op de Russische vuurpijl de Avangard. Een deltavormige kernkop die met vele malen de snelheid van het geluid al zigzaggend naar zijn doel kan razen.

Die zou het Amerikaanse raketschild in een klap overbodig maken, beweerde Poetin. Vooropgesteld natuurlijk dat de Avangard in de praktijk even goed werkt als in de kleurenfolder wordt beloofd. We weten intussen van moderne en complexe wapensystemen dat successen in het verleden geen garantie bieden voor de toekomst.

Als de technologische ontwikkelingen zo ongelooflijk snel gaan, wat zou een INF 2.0 of New Start 2.0 dan überhaupt moeten gaan reguleren?

Diplomatieke dansjes

Terwijl de nucleaire olifanten hun machtspolitieke en diplomatieke dansjes doen, kijken de Europese landen vanuit de coulissen verontrust toe. Nou ja, wellicht met uitzondering van Groot Brittannië en Frankrijk, die maar wat blij zijn ooit voor een eigen kernwapencapaciteit te hebben gekozen. Niet voor niets bepleit de EU verbreding en verdieping van het nucleaire overleg.

Europese landen hebben slechte herinneringen aan de atoomwapenwedloop van de Koude Oorlog, die steeds nadrukkelijk een ‘over u, maar niet met u’-karakter had. Europa zou het belangrijkste slagveld zijn geweest als de spanning tussen NAVO en Warschaupact uit de hand was gelopen.

Donald Trump morrelt intussen aan de veiligheidsgarantie die het westelijk bondgenootschap bij elkaar houdt. Bovendien heeft Trump een hekel aan verdragen en bilaterale afspraken die in zijn ogen niet overduidelijk directe winst opleveren. Daar trekt hij het liefst de stekker uit. De Amerikaanse president komt bij voorkeur, zoals hij het zelf uitdrukte, ‘met iedereen in een mooie grote kamer tot een veel beter verdrag.’

De NAVO-landen, die hopen dat de Trump-storm snel overwaait, gaven intussen – bij gebrek aan een beter alternatief – collectief Rusland de schuld voor de ruïnering van het INF-verdrag.

Hoe gaat de NAVO verder reageren? Waarschijnlijk door toch een of meerdere middellange-afstandssystemen te moderniseren. De VS benadrukken dat nieuwe systemen in essentie conventioneel zullen zijn. Maar dergelijke wapens zijn in de praktijk in een handomdraai dual capable te maken, dat wil zeggen óók geschikt voor kerntaken. De Russische SSC-8 kan ongetwijfeld ook snel worden omgebouwd tot een nucleaire kruisraket.

De nieuwste Amerikaanse wapens zijn hoe dan ook zo nauwkeurig dat ze het Russische vermogen bedreigen om, na het incasseren van de eerste klap, een vergeldingsaanval te kunnen uitvoeren, de zogenoemde second strike capaciteit. Althans, volgens Moskou.

Toegegeven, het gaat heden ten dage om veel kleinere aantallen kernwapens dan tijdens de Koude Oorlog. Maar Rusland prikt en provoceert. De opkomst van China veroorzaakt spanningen in de bestaande wereldorde. Poetin wrijft zich ongetwijfeld in de handen, al achteroverleunend profiterend van de onmin tussen de regering-Trump en Europa.

NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg heeft al in matigende taal benadrukt dat de alliantie niet een-op-een zal antwoorden op nieuwe Russische systemen. In plaats daarvan versterkt de NAVO de noordoostelijke flank (Polen en de Baltische staten) met extra troepen, wordt de raketverdediging uitgebreid en komen er meer oefeningen met schepen en vliegtuigen die ook nucleaire wapens kunnen afvuren.

Spagaat

Met dat laatste komt ons land vol in beeld. Op vliegbasis Volkel zijn naar schatting twintig B61-kernbommen ‘te gast,’ die onder Nederlandse F16’s komen te hangen. Dit is Nederlands enige overgebleven kernwapentaak, die trouwens niet onder het INF-verdrag viel, maar wel een cruciale rol speelt in de huidige kernwapendiscussie.

Als trouwe bondgenoot veroordeelde ook de Nederlandse regering de plaatsing van Russische SSC-8 kruisraketten. Premier Mark Rutte noemde de Amerikaanse opzegging van het INF-verdrag begin dit jaar ‘een volstrekt gerechtvaardigde stap,’ waarvoor de verantwoordelijkheid ‘eenzijdig bij de Russen’ lag. Trekken we de Nederlandse rol breder, dan zien we een land dat al decennia lang worstelt met de rol van kernwapens en de ethische drang een kernwapenvrije wereld te bewerkstelligen.

Ironisch genoeg maakt de kernwapentaak Nederland tot een serieuzere gesprekspartner op het internationale speelveld. Nederland koestert een sterke reputatie waar het gaat om wapenbeheersing en ontwapening. Het staat in een spagaat op kernwapengebied, maar profiteert daarbij ook van de kernwapentaak.

 

Op vliegbasis Volkel zijn naar schatting twintig B61-kernbommen ‘te gast’

 

Uiteraard roept het huidige debat over de teloorgang van het INF-verdrag herinneringen op aan de roerige jaren tachtig, toen de plaatsing van 48 kruisraketten op vliegbasis Woensdrecht uiteindelijk niet doorging vanwege fluïde Lubberiaanse uitstelmanoeuvres en het INF-verdrag. Dit was de tijd van massademonstraties (‘Liever een Rus in de keuken, dan een atoomraket in je tuin’) en de pacifistische aandoening ‘Hollanditis.’

Rotdingen

Anno 2019 zijn de gemoederen ietwat bedaard en roept de kernwapentaak van de opvolger van de F16, de F35 Joint Strike Fighter, veel minder commotie op. De regering heeft al aangekondigd de Joint Strike Fighter geschikt te willen maken voor de B61-kernbom, die inmiddels een moderniseringsslag ondergaat.

En zo ontwaren we weer die fascinerende spagaat: Nederland bepleit een kernwapenvrij Europees continent (ja, zelfs een kernwapenvrije wereld), maar regeringspartijen VVD en CDA willen ook de kernwapentaak voor de F35 handhaven. Dat is toch wel boeiend.

Ook Nederland blijkt ‘verslaafd’ aan kernwapens. It’s a habit you can’t kick. Waarom? Vooral omdat kernwapens in al hun afschrikwekkende aanwezigheid zekerheid geven, omdat ze het ultieme instrument zijn om bondgenootschappelijke solidariteit te tonen en simpelweg omdat ze status verschaffen. De status om te mogen meepraten in de hoogste nucleaire echelons van de alliantie.

Blijven nieuwe nucleaire afspraken uit, dan gaan de Nederlandse F35’s gewoon oefenen met de geheel gemoderniseerde (en alle kostenramingen zwaar overschrijdende) B61-bom. Maar, vraag ik me af, zou dat met óf zonder een (nieuw) INF-verdrag niet sowieso gebeurd zijn? Weinig krachten zijn zo sterk als de dynamiek die het mogen meespelen in de nucleaire arena oproept. Iedereen wil van die ‘rotdingen’ af. Iedereen wil aan de atoomonderhandelingstafel zitten. En niemand wil het licht in de vergaderzaal uitdoen…

Conclusie? De kans op een doorstart van het INF-proces (INF 2.0) is miniem. De VS hebben er geen zin in. Poetin evenmin. China start liever zijn eigen diplomatieke proces. Logisch.

En Nederland? Het klinkt tegenstrijdig, maar het land van Vrede en Recht koestert ook de voordelen van kernwapens ‘te gast’ op eigen grond: status, diplomatieke manoeuvreerruimte, Atlantische solidariteit. Zo snel zijn we nog niet van dingen af.

Christ Klep is militair historicus, gespecialiseerd in internationale betrekkingen en militaire vraagstukken.