Maarten mag dan Amerika-deskundige zijn, dat betekent niet dat hij de Verenigde Staten kritiekloos omarmt: ‘In de VS is de hele samenleving ingericht voor miljonairs.’

Uit: Amerika ontrafeld. Bestel uw exemplaar hier

In mijn jeugd leek Amerika me fantastisch. Ik had twee Amerikaanse nichtjes, en toen zij op bezoek kwamen in Nederland, hadden ze ieder een eigen fototoestel. Mijn grootste wens was om ook zo’n cameraatje te krijgen, maar dat zat er volgens mijn ouders niet in. Verlangend constateerde ik dat het in Amerika blijkbaar wel mogelijk was om als kind zoiets geweldigs te bezitten. Net als veel anderen zag ik het als het land van de onbegrensde mogelijkheden. Go west, young man! – dat was het gevoel.

Later ben ik veel kritischer geworden, maar ik heb me nooit aangesloten bij intellectuelen die de Amerikaanse cultuur plat vinden, ook al is er een lange traditie van denkers die Amerika als ordinair afschrijven. Al in 1928 publiceerde Menno ter Braak het artikel ‘Waarom ik Amerika afwijs’. De teneur van het stuk was dat de Verenigde Staten een vulgair land waren, waarin niemand meer in de hogere cultuur was geïnteresseerd. Historicus Johan Huizinga sloot zich daarbij aan. In zijn beschrijving van een reis door Amerika vertelt hij een anekdote over een bezoek aan een hoedenwinkel. Terwijl Huizinga in zijn herenhoedenzaak in Leiden wel 33 soorten kon krijgen, kon hij in Amerika maar uit zeven types kiezen. Die beperkte keus in de gemechaniseerde VS bevestigde hem in zijn oordeel dat het land plat was.

Onder Europese intellectuelen is het tot op de dag van vandaag populair om te stellen dat de Amerikaanse cultuur niet deugt. Miley Cyrus – tijdens het nummer ‘Wrecking Ball’ naakt op een sloopkogel gezeten – zou het symbool zijn van een gebrek aan beschaving. Maar het idee dat er in Amerika geen high culture bestaat, is onzin. Neem alleen al de New York Review of Books – dat is de absolute top. En we kunnen niet doen of vulgariteit in Europa niet bestaat. Neem het songfestival; zoiets banaals zouden de Amerikanen niet eens kunnen organiseren. Amerika heeft een vitale high culture. Het is maar net waarnaar je kijkt en waarop je let.

Krantenjongens worden in de VS helemaal geen miljonair

Maar ik verzet me wel tegen het idee dat Amerika de top vormt van de westerse cultuur. En tegen de mythe dat iedere krantenjongen er miljonair kan worden en dat een individu zich nergens zo goed kan ontplooien als in de Verenigde Staten. Onder Amerikanen leeft dat idee sterk: volgens hen is alles in Amerika groter, steviger en mooier dan in de rest van de wereld. Het is God’s own country. Zelfs als ze kritiek leveren op hun eigen land, denken ze dat het elders erger is. In debatten beweren ze gerust dat er veel mis is met de Amerikaanse gezondheidszorg, en tegelijk houden ze vol dat die de beste ter wereld is. Alsof je buiten de VS nog geen aspirientje kunt krijgen. Er klopt niets van, maar het is een typisch Amerikaanse wending.

1 Iconische Kennedy

Ik ben opgegroeid methet idee dat de Amerikaanse politiek een lichtend voorbeeld zou zijn voor West-Europa en Nederland. Het presidentiële systeem vond men interessant. Dat kwam vermoedelijk doordat de presidenten enorm tot de verbeelding spraken: John F. Kennedy, bijvoorbeeld, was een iconische figuur.

Amerikanen kiezen de leider van hun land, maar ook de burgemeester: ze organiseren verkiezingen op alle niveaus. Er is vaak gezegd dat wij dat zouden moeten overnemen, want op die manier zou de bevolking haar wil beter tot uitdrukking kunnen brengen. Maar ik vind het een waardeloos plan. Wij hebben gemiddeld betere burgemeesters dan de Amerikanen.

Ook de Amerikaanse economie zou beter functioneren dan de onze, en dat zou komen door het neoliberalisme. Daar hebben we ons hier in Europa door laten meeslepen, en het is heilloos gebleken. Van 1945 tot 1975 ging het hier geweldig goed: in die periode ontstond de verzorgingsstaat, maar die kwam in de loop van de jaren zeventig in moeilijkheden. De beleidsmakers waren in verwarring en zagen geen goede oplossingen voor de problemen, en het gevolg was dat West-Europa onder de voet werd gelopen door het neoliberale gedachtegoed.

De neoliberalen beweerden dat een land alleen concurrerend kan zijn als het staatsapparaat zo klein mogelijk is en de sociale voorzieningen beperkt. Ze zeiden ook dat de economie lijdt onder de lasten van de verzorgingsstaat en dat er daarom drastisch in moet worden gesnoeid. Het is bewezen onzin, maar volgens hen kunnen alle problemen worden opgelost door de ‘helende’ werking van de markt. De privatisering van allerlei voorzieningen heeft bepaald niet gebracht wat de neoliberalen beloofden.

2 Geluksindex

Om te bepalen welk systeem beter is, dat van de Verenigde Staten of dat van West-Europa, hanteer ik een simpel criterium: hoe leeft de modale burger? Hoe is zijn pensioen geregeld? En zijn gezondheidszorg? Op die terreinen scoren de VS opvallend slecht. In de meeste indexen die aangeven hoe goed de bevolking het heeft, halen ze de top-tien niet, terwijl Nederland altijd hoog staat. Neem de Social Progress Index, die laat zien hoe landen in de behoeften van hun burgers voorzien. Daarin vind je Amerika pas op de zestiende plaats, ver na de top, die wordt gevormd door Nieuw-Zeeland, Zwitserland en IJsland. Nederland staat vierde, en dan volgen nog meer usual suspects: de Scandinavische landen, Canada – u kent ze wel. Ook in een onderzoek naar de levenskwaliteit (de Where-to-be-born-index) scoort Nederland met een achtste plaats ver boven de VS, die weer zestiende staan. In het World Happiness Report staan Nederland en Scandinavië weer in de top-tien, terwijl Amerika niet verder komt dan de zeventiende plaats. Nederland is een van de aantrekkelijkste landen ter wereld – al horen we sinds Pim Fortuyn dag in dag uit dat er geen land is dat zo abominabel wordt bestuurd door een incompetente elite.

3 Gesegregeerd

De Verenigde Staten hebben het dus beslist niet beter voor elkaar dan Noordwest-Europa, en dat blijkt duidelijk uit de positie van de zwarten. Nog in de Tweede Wereldoorlog vocht het land met een gesegregeerd leger. Zwarten werkten in het leger vooral als schoonmaker, op een paar vechtunits voor alleen zwarte soldaten na. Pas na de oorlog zette president Harry Truman de desegregatie van het leger in gang. En niet alleen het leger was gesegregeerd, maar de hele samenleving, vooral in het Zuiden. Het duurde tot in de jaren zeventig voor de meest zichtbare restanten van dit systeem waren opgeruimd, maar in Europa realiseerden wij ons lange tijd niet hoe erg het was.

Veel Amerikanen kunnen ondanks een baan nauwelijks rondkomen

En nog steeds speelt racisme een rol. Neem de ultrarechtervleugel Tea Party met zijn volkomen redeloze haat en agressie tegen president Obama destijds. Die maakt deel uit van de racistische onderstroom, die in Amerika ontzettend sterk is onder oudere, blanke en conservatieve kiezers en zich vooral richt tegen zwarten en in veel mindere mate tegen latino’s.

4 Bittere armoede

Een schrikbarend deel van de zwarten is ook echt arm. En ook onder blanken bestaan er schrijnende situaties. In 1962 verscheen het boek The Other America van Michael Harrington. Hij wees op de bittere armoede die een deel van de bevolking leed; op de working poor, die ondanks een baan niet of nauwelijks konden rondkomen.

Er is sindsdien niets verbeterd; tientallen miljoenen mensen hebben bitter weinig te besteden. In Amerika komt een schrijnende armoede voor, die je in Nederland niet kunt vinden. Onze probleemwijken zijn niet te vergelijken met de Amerikaanse.

5 Confederate States

De ellende zit vooral in het Zuiden. Zonder de voormalige Confederate States – de staten die tijdens de Burgeroorlog voor het behoud van de slavernij waren – is Amerika eigenlijk een vrij normaal land. Geweld, tienerzwangerschappen en alcoholisme zijn vooral in het Zuiden een probleem. Vlieg maar eens naar New Orleans. Dat ligt negen jaar na Katrina nog steeds voor een groot deel in puin. En als je vandaar in noordelijke richting door Louisiana rijdt, kom je langs trailerparken en de onderkant van de Amerikaanse samenleving – het lijkt soms of je in de achterbuurten van Guatemala bent beland.

6 Onverzekerde zieken

In de VS is de hele samenleving ingericht voor miljonairs. Hoe meer je hebt, hoe meer het systeem in je voordeel werkt. Het is zo extreem dat Warren Buffett, de op een na rijkste Amerikaan, heeft gevraagd of hij alsjeblieft meer belasting mocht betalen. Relatief draagt hij minder bij aan de staatskas dan zijn secretaresses. De inkomensongelijkheid in Amerika is nu even groot als in Brazilië en China, en dat wil wat zeggen.

Ook tussen de staten bestaan aanzienlijke verschillen. Zo was het inkomensverschil tussen Connecticut en Mississippi per hoofd lange tijd groter dan tussen het rijkste en armste land in de EU. In Connecticut verdienden de inwoners gemiddeld twee keer zoveel. Die grote verschillen worden extra schrijnend als iemand ziek wordt. De Amerikaanse gezondheidszorg is verreweg de duurste ter wereld, maar een deel van de bevolking kan er niet van profiteren. Omdat ze helemaal niet verzekerd zijn of omdat de verzekering clausules heeft opgesteld, waardoor je maar een bepaald bedrag mag opmaken.

Stel dat je kanker krijgt. In Nederland betaalt de verzekering altijd een behandeling, maar in de VS ben je vaak de klos. Als je al een verzekering hebt, is de kans groot dat die je eruit gooit. Wie een huis heeft, moet dat in geval van ziekte vaak verkopen en woont voor hij het weet in een bungalowtent onder een brug. Obama heeft geprobeerd daar iets aan te doen, maar de Republikeinen proberen al jaren om zijn alleszins redelijke maatregelen te saboteren.

7 Humaan

Volgens het neoliberalisme kan een verzorgingsstaat niet meedoen in de wereldwijde economische competitie. Maar dat is vooral onbewezen ideologie. Een kapitalistische industriële samenleving blijkt goed te combineren met een humaan maatschappelijk model, zonder dat dit ten koste gaat van de competitieve economie. Veel West-Europese landen vormen daarvan het bewijs. Kijk naar Nederland en Scandinavië en Duitsland. Die doen het prima, en ze zijn ook niet minder innovatief dan de VS. Dat was een tijdje zo, maar dat lag aan de grootte van de markt. De eenwording van Europa brengt daar verandering in. Om economisch succesvol te zijn is geen minimale overheid nodig en hoeven mensen niet aan hun lot te worden overgelaten. Niet Amerika, maar West-Europa is het beste voorbeeld van de westerse beschaving.