Illustratie Monique Wijbrands

Nostalgie is iets voor mensen die in het verleden blijven hangen, is vaak de gedachte. Maar de emotie – mits juist begrepen – heeft veel positieve effecten, die vooral van waarde zijn in tijden van onzekerheid en crises. ‘Nostalgie repareert zowel psychisch als lichamelijk onwelbevinden.’

Uit Maarten! 2020-4. Bestel losse nummers hier

In 1688 publiceerde de Zwitserse medicus Johannes Hofer zijn Dissertatio medica de nostalgia, oder Heimwehe. Hierin introduceerde hij de term ‘nostalgie’: een samenstelling van de Griekse woorden nostos (‘terugkeer naar huis’) en algos (‘pijn’). Nostalgie was een synoniem voor ziekmakende heimwee en werd gezien als een psychiatrische ziekte.

Hofer zag wijdverbreide nostalgie onder Zwitserse huursoldaten die in de Dertigjarige Oorlog andere landen dienden. Als ze geconfronteerd werden met geuren, geluiden en beelden van thuis werden de soldaten angstig, konden ze niet meer slapen en verloren ze hun eetlust. Sommige huurlingen die aan nostalgie leden waren zelfs gestorven aan de ziekte, dachten dokters. Nostalgie werd als zo’n grote spelbreker beschouwd dat op het spelen van een bekend Zwitsers lied over koeien melken de doodstraf kwam te staan.

Nostalgie werd gezien als een psychiatrische ziekte

Als remedie voor nostalgie werden soldaten soms naar huis gestuurd, al ging het er niet altijd zo mild aan toe. Zo is er een anekdote van de Franse dokter Jourdain le Cointe, die zich tijdens de Franse Revolutie over nostalgie boog. Volgens hem zou een Russische generaal in 1733 hebben gedreigd de eerste van zijn soldaten die nostalgisch zou worden levend te begraven. Het zou twee of drie keer echt gebeurd zijn – van nostalgie had de Russische krijgsmacht daarna geen last meer.

Dokters braken al zich die tijd het hoofd over de oorzaak van nostalgie: was het een te losse opvoeding, onvervulde ambities, het eten van ongebruikelijk voedsel, of waren nostalgielijders allemaal afkomstig uit de bergen? Of zat er toch overmatige zelfbevrediging achter?

Heimwee TV

In de loop van de negentiende eeuw kwam er meer serieuze aandacht van de wetenschap voor het fenomeen. In What Nostalgia Was.War, Empire, and the Time of a Deadly Emotion beschrijft historicus Thomas Dodman hoe de betekenis van nostalgie daardoor verschoof. Op de drempel van de twintigste eeuw verwees de term niet langer naar heimwee, of naar iets wat we nu eerder posttraumatische-stresstoornis zouden noemen. Het was geen nauw gedefinieerde medische benaming of ziekte meer, maar een natuurlijke emotie die bij iedereen voorkomt: een sentimenteel terugverlangen naar vroeger, toen alles beter en eenvoudiger leek.

Maar oude noties van nostalgie zijn hardnekkig. Er bestaat nog altijd verwarring over de betekenis. Wie het woord opzoekt in de Van Dale, treft de uitleg: ‘heimwee: nostalgie naar de goede, oude tijd.’ Klinisch psycholoog Ad Vingerhoets, verbonden aan de Universiteit Tilburg, doet onderzoek naar nostalgie. Hij ziet dat heimwee en nostalgie in de volksmond nog altijd door elkaar gebruikt worden.

‘Kijk bijvoorbeeld naar Heimwee TV, een programma van Omroep MAX, dat uit de archieven van de Nederlandse televisiegeschiedenis put. Ik vind het raar dat ze het Heimwee TV noemen, want het is in mijn ogen nostalgische televisie.’ Van heimwee wordt alleen gesproken als je verwijderd bent van je thuissituatie, legt Vingerhoets uit. Dat hoeft bij nostalgie niet het geval te zijn.

Nostalgie staat ook niet gelijk aan de overtuiging dat vroeger alles beter was, gaat Vingerhoets verder. ‘Dan kom je in het gebied van rechts-conservatief gedachtegoed, en dat kan gevaarlijk zijn. Nostalgie moet niet in het politieke worden getrokken.’

Make America Great Again

Maar dat gebeurt wel. Vooral populistische leiders weten nostalgie voor hun karretje te spannen als krachtig ophitsmiddel. Denk aan Poetins terugverlangen naar de goede oude tijden van de Sovjet-Unie, of aan Donald Trumps Make America Great Again.

Dat nostalgie, of wat daarvoor door moet gaan, ook in Europa een factor van belang is, blijkt uit het rapport Power of the Past van de Bertelsmann Stiftung uit 2018. Bij een rondgang onder meer dan 10.000 burgers in de Europese Unie vond maar liefst 67 procent dat de wereld vroeger een betere plek was. Interessant is welke groepen het meest geneigd zijn deze ‘nostalgische’ gevoelens te hebben: mannen, mensen die zichzelf beschouwen als onderdeel van de arbeidersklasse, werklozen en personen die op een andere manier economisch kwetsbaar zijn.

‘Nostalgie moet niet in het politieke worden getrokken’

De Amerikaanse auteur Michael Chabon vindt de hedendaagse kaping van nostalgie door de politiek zo bedreigend dat hij zich genoodzaakt zag een stuk voor The New Yorker te schrijven. Daarin verdedigt hij zich haast voor zijn nostalgische gevoelens.

Chabon noemt nostalgie een ‘valide, eerzame, oude menselijke emotie’, zo genuanceerd dat verschillende talen er allerlei woorden voor hebben. Het Duitse Sehnsucht bijvoorbeeld, of het Portugese saudade. Dáár heeft hij het over als het over nostalgie gaat, wil Chabon maar zeggen. Niet over de vorm van nostalgie die gebaseerd is op ‘de ingebeelde overtuiging dat het verleden beter was of een onvermogen het heden te accepteren’.

Hij ziet nostalgie als een positieve ervaring, een vluchtig moment van verbondenheid, alsof je een belletje naar het verleden pleegt en ‘iemand nog opneemt ook’. Het gevoel overviel hem bijvoorbeeld toen bij een stadsrenovatie een oude geschilderde advertentie van Amerikaanse Sen-Sen-keelsnoepjes tevoorschijn kwam.

Bitterzoet

De betekenis die Chabon aan nostalgie geeft, komt dicht bij die van Vingerhoets. Uit onderzoek komt naar voren dat mensen nostalgie een positief gevoel vinden, vertelt die. Het kan een gemengde, bitterzoete ervaring zijn, maar het positieve domineert. Heimwee wordt daarentegen beschouwd als een depressie die lijkt op liefdesverdriet of rouw.

Ook melancholie, een ander begrip dat vaak geassocieerd wordt met nostalgie, is negatiever dan nostalgie. Vingerhoets: ‘Nostalgie gaat altijd om concrete situaties waarin je zelf centraal staat en die je zelf hebt ervaren – persoonlijke herinneringen dus. Vaak zijn het sociale situaties. Nostalgie naar momenten die je helemaal alleen meemaakte – een tijd op een onbewoond eiland – komt vrijwel niet voor. De eerste keer naar de bioscoop of discotheek, de eerste vakantie waarvan je nog iets weet: dat zijn herinneringen die bij veel mensen nostalgisch kunnen werken. Het gros van de nostalgische gevoelens heeft betrekking op de kindertijd. Daarom zullen mensen die in de jaren negentig opgroeiden ook altijd naar dingen uit die tijd terugverlangen.’

Een beetje zwelgen kan prima, als het gepaard gaat met een afgewogen kijk op het verleden

Het belletje naar het verleden van Chabon verwijst naar de duidelijke functie die nostalgie in het heden heeft: alsof je een deeltje van vroeger terughaalt waaraan je je in het heden warmt – zonder daarbij de overtuiging te hebben dat het verleden per se beter is. Mensen die in de jaren vijftig opgroeiden kunnen nostalgische gevoelens hebben bij de overzichtelijkheid van die jaren, maar zullen niet terug willen naar die periode, omdat er ook evidente nadelen aan kleefden.

Een beetje zwelgen in nostalgische gevoelens kan dus prima, zolang het gepaard gaat met een afgewogen kijk op het verleden. Maar door de abusievelijke associatie van nostalgie met conservatisme, met mensen die in het verleden blijven hangen en terug willen naar vroeger, heeft het begrip een wat negatieve connotatie.

Universele emotie

Vingerhoets noemt nostalgie ook wel de ‘EHBO-emotie’, omdat ‘zowel psychisch als lichamelijk onwelbevinden erdoor gerepareerd wordt’. Mensen voelen zich gelukkiger door nostalgie, minder eenzaam, meer verbonden met anderen. Ze zijn ook empathischer. Je lichaam warmt ervan op, letterlijk.

Vingerhoets vertelt over een experiment waarin twee groepen in een kamer van zestien graden worden gezet. Bij de ene groep worden nostalgische gevoelens opgewekt, de andere moet aan iets willekeurigs uit het verleden denken. Vervolgens schatten beide groepen de temperatuur van de kamer in. Volgens de eerste groep was die hoger.

Mensen voelen zich gelukkiger door nostalgie, minder eenzaam, meer verbonden met anderen

Bij een ander experiment moeten twee groepen hun onderarm in een bak koud water houden, waarbij bij de ene groep weer nostalgische gevoelens worden opgewekt en de andere groep gewone herinneringen moet oproepen. De nostalgische groep houdt het langer vol.

Ook als mensen zich eenzaam voelen of het koud hebben neigen ze eerder naar nostalgie. Andere onderzoekers wijzen erop dat nostalgie in tijden van grote maatschappelijke veranderingen en onrust – waaronder digitalisering en mondialisering – hoogtij viert. De Russische filosofe Svetlana Boym ziet nostalgie als een verdediging tegen de almaar versnellende moderniteit.

Nostalgie is heilzaam in tijden van persoonlijke crises en helpt om rooskleuriger naar de toekomst te kijken. Vingerhoets: ‘De emotie kan ervoor zorgen dat mensen het gevoel hebben nog steeds dezelfde persoon te zijn die ze altijd zijn geweest, hun eigen vertrouwde ik. In technische termen noem je dat zelfcontinuïteit.’

Je lichaam warmt ervan op, letterlijk

Het heeft zoveel positieve effecten dat Vingerhoets iedereen het advies geeft af en toe gewoon even lekker nostalgisch te zijn. Nostalgie is niet gebonden aan leeftijd, cultuur of sociale klasse – het is een universele emotie. Jonge kinderen kunnen bijvoorbeeld al nostalgisch zijn naar de verjaardagen die ze eerder vierden, terwijl nostalgische programma’s in verzorgingshuizen een grote positieve invloed kunnen hebben op de bewoners.

Gezonde waardering voor het oude

Ook personen die opgroeiden onder beklemmende omstandigheden kunnen nostalgische gevoelens hebben voor de weinige krenten uit de pap. Mensen uit het voormalige Oost-Duitsland verlangen nog weleens terug naar de bestaanszekerheid en gemeenschapszin van de Duitse Democratische Republiek, uit onvrede over de economische strubbelingen en ontworteling die de Duitse eenwording voor velen van hen meebracht.

Sommige zwarte Zuid-Afrikanen hebben nostalgische gedachten over hun leven onder het apartheidsregime, laat Jacob Dlamini zien in Native Nostalgia. De journalist en historicus, die opgroeide onder dat regime, stelt in zijn boek dat kunst, literatuur en muziek ervoor zorgden dat mensen in de sloppenwijken ondanks het vreselijke systeem toch ook warme herinneringen aan hun verleden koesteren.

In het huidige tijdsgewricht, waarin de nadruk ligt op het jonge, snelle en nieuwe, blijft er veel kracht uitgaan van nostalgie als gezonde waardering voor het oude.

Henny Huisman uit de ijskast

Lange tijd waren nostalgische gevoelens vooral iets waardoor je plotseling overvallen werd, uitgelokt door een onverwachte gebeurtenis. Zo beschrijft de Franse schrijver Marcel Proust in À la recherche du temps perdu dat hij bij het eten van een in thee gedoopte madeleine plotseling wordt overspoeld door een gelukzalig gevoel. De smaak voert hem terug naar goede herinneringen uit zijn jeugd, waarin hij dezelfde cakejes at.

Technologische vooruitgang heeft ervoor gezorgd dat nostalgische gevoelens makkelijker op te roepen zijn. Dankzij televisie en muziekspelers, nu vooral computers en internet, is het een fluitje van een cent om zaken uit het verleden naar boven te halen – wanneer en hoe vaak je maar wilt. Denk aan oude liedjes en televisieseries, maar ook aan het online bestellen van een geur die doet denken aan vroeger.

In 2018 registreerde de Amerikaanse speelgoedproducent Hasbro de zoet-zoute lucht van Play-Doh als handelsmerk. In de meer dan zestig jaar dat deze kinderklei op de markt is, veranderde de geur nooit. Online zijn verschillende parfums met de geur van het speelgoed te koop – illustratief voor de big business die rond nostalgie is ontstaan.

Want of het nu gaat om ninetiesparty’s met hits uit die tijd, Pepsi-blikjes in een retrojasje, nostalgische modetrends of juist moderne uitvoeringen van oude apparaten zoals polaroidcamera’s, nostalgie verkoopt. En in hun marketingcampagnes weten bedrijven consumenten steeds beter te verleiden met nostalgische boodschappen die inspelen op positieve gevoelens over het verleden. De moderne maatschappij lijkt zich de laatste decennia meer dan ooit te wentelen in die goede oude tijd.

Het Amerikaanse tijdschrift The Atlantic suggereert dat dit veroorzaakt wordt door de popcultuur, die zich tegenwoordig niet alleen op moordend tempo vernieuwt, maar zichzelf daardoor ook steeds sneller recyclet in allerlei afgeleiden, zoals herhalingen op televisie, reünies en speciale thema-avonden. Maar ook het VPRO-televisieprogramma Een programma over de jaren negentig, waarin ‘Henny Huisman uit de ijskast’ wordt gehaald, past goed in deze trend.

Pre-coronatijd

Ook de coronapandemie gaf een extra impuls aan de nostalgiehausse. In isolatie grepen mensen massaal naar het oude. In de eerste week van april 2021 zag muziekstreamingbedrijf Spotify een toename van 54 procent bij het aantal aangemaakte nostalgische afspeellijsten. Ook werd er meer naar muziek uit de jaren vijftig, zestig, zeventig en tachtig geluisterd, met ‘Jailhouse Rock’ van Elvis Presley uit 1957 als favoriet.

Op Google werd veel meer dan normaal gezocht op klassieke films, terwijl videogames uit de jaren negentig massaal werden afgestoft. Bijzonder aan de coronapandemie was dat de nostalgische gevoelens zich niet alleen richtten op de kindertijd, maar ook op een tijd nog niet zo lang geleden: de pre-coronatijd, waarin cafébezoek, een handdruk of een dag met collega’s op kantoor nog de normaalste zaak van de wereld waren.

Zo heeft een wereldwijde pandemie die bijna niemand zag aankomen de maatschappij gedwongen de blik in elk geval tijdelijk meer op de mooie zaken uit het verleden te richten. Gezien de positieve effecten van nostalgie is dat helemaal niet zo verkeerd. Misschien hebben de collectieve oefening in isolatie en de hernieuwde waardering voor nostalgie ook wel voor meer tevredenheid en zelfredzaamheid gezorgd in het post-coronatijdperk.