Na Brexit zou het Verenigd Koninkrijk eindelijk ‘soeverein’ zijn – vrij van de gehate EU. Maar zeven jaar na het beslissende referendum zijn de hopeloosheid en frustratie er tastbaar. De meeste Brexiteers beseften niet wat hun te wachten stond.

Uit Maarten! 2023-4. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Op 2 oktober 2023 staarde de Britse Conservatieve Partij tijdens een congres in Manchester in de afgrond. De partij is inmiddels dertien jaar aan de macht, toe aan haar vijfde premier in die periode en stevent volgens de peilingen steeds verder af op een verlies dat niet meer is vertoond sinds Tony Blairs Labour in 1997 de macht overnam. ‘Independence Day’, 21 januari 2020, toen het Verenigd Koninkrijk zich losmaakte uit de EU, is bijna vier jaar geleden. De Conservatieve premier Boris Johnson grapte destijds: ‘Dit wordt de week waarin kerkklokken luiden, munten worden geslagen, postzegels worden uitgegeven en vreugdevuren worden ontstoken om als bakens van vrijheid heuveltop na heuveltop te doen oplichten.’

Helaas, het vreugdevuur heeft Manchester en de wijde omgeving in ‘The North’ nooit bereikt. Nog steeds heeft Brexit niet tot het beloofde paradijs geleid: een Verenigd Koninkrijk dat beslissingen kan nemen zonder ‘Brussel’ als blok aan zijn been. Het is gewoon nog niet zover, zeggen verstokte Brexiteers. Premier Rishi Sunak fungeert als puinruimer na achtereenvolgens de onverwachte uitkomst van het Brexit-referendum onder David Cameron, de onmacht van Theresa May om een gematigd EU-verdrag door het parlement te krijgen, het criminele gedrag van Boris Johnson en de roemloze afgang van Liz Truss. Als Sunak in Manchester is, staat op de voorpagina van de Manchester Evening News de kop: ‘How is levelling up going, Mr Prime Minister?’ Van ‘levelling up’, de belofte dat de levensstandaard van de bevolking buiten het welvarende rijke zuidoosten van Engeland tot gelijke hoogte zou worden opgetrokken, is het nooit gekomen. Terwijl juist die belofte traditionele Labour-stemmers er in 2019 toe bracht massaal over te lopen naar de Tory’s onder Johnson.

In zijn speech kondigt Sunak bovendien aan dat er een streep gaat door de hogesnelheidslijn HS2, die sinds 2010 in aanbouw is en die geacht werd economische voorspoed naar Manchester en omstreken te brengen. De lijn is te duur: de kosten blijken dubbel zo hoog als begroot. ‘Het noorden’ weet volgens de Labour-burgemeester van Greater Manchester, Andy Burnham, nu hoe de Conservatieve regering in Westminster de noorderlingen ziet. ‘Als permanente tweederangsburgers.’

Vrouwen doneren eten aan de voedselbank in Ashton under Lyne, 20 oktober 2020.

Gecrashte economie

Over het Verenigd Koninkrijk, Engeland in het bijzonder, hangt een voelbaar waas van hopeloosheid en frustratie. Van de beloofde sunny uplands na Brexit is acht jaar na het referendum en vier jaar na de feitelijke losmaking uit de EU geen sprake. Peilingen wijzen uit dat van de Leave-stemmers nog maar 20 procent achter zijn keus van destijds staat. Bijna al het economische nieuws is slecht en verbetering is voorlopig niet in zicht. Het IMF en de Wereldbank voorspellen dat de Britten langer dan andere landen in de G7 te kampen zullen hebben met ‘persistente inflatie’ en daardoor met hoge rente. Dat laatste is een direct gevolg van een onberaden plan van Sunaks voorganger Liz Truss. Samen met haar minister van Financiën, Kwasi Kwarteng, probeerde ze de economische groei aan te zwengelen via een niet te bekostigen belastingverlaging, waardoor de economie crashte. Truss en Kwarteng stapten weliswaar al na 45 dagen regeren op en Sunak draaide hun voornemens meteen terug, maar de markten bleven lange tijd spooked.

Bovendien wierp Brexit een barrière op tussen het VK en de belangrijkste handelspartner, de Europese Unie. De Britse economie komt 400.000 werknemers tekort die voorheen uit de EU kwamen, maar die nu het land niet inkomen omdat onder Brexit een eind is gemaakt aan het vrije verkeer van personen binnen de Europese Unie. De immigratie van buiten de EU – voornamelijk uit Azië – is daardoor gestegen, een niet voorziene en niet gewilde consequentie.

Intussen verkruimelen maatschappelijke voorzieningen als gezondheidszorg en onderwijs al even hard als de gebouwen waarin ze aangeboden worden. Elke dag lijkt nieuwe rampen te brengen: scholen die een dag voor het nieuwe schooljaar plotseling gedeeltelijk instorten doordat het beton waarvan ze gebouwd zijn van een te goedkope soort blijkt te zijn – de plafonds komen onverhoeds naar beneden. Bij andere overheidsgebouwen, zoals ziekenhuizen, dreigt eenzelfde gevaar. In sommige ziekenhuizen legt de hoofdzuster niet al te veel patiënten op de eerste verdieping, want ‘je weet maar nooit’.

Voor het eerst staakten in oktober medisch specialisten in de ziekenhuizen tegelijk met de artsen-in-opleiding voor meer salaris en betere werkomstandigheden en legden daarmee de zorg plat. De National Health Service (NHS) vraagt daarom voor deze winter een aanvullend budget van ten minste een miljard pond, want er staan meer dan 7 miljoen patiënten op de wachtlijst voor geplande operaties. Gemiddeld moeten ze 46 weken wachten op een ingreep. Huisartsen klagen over burnout en geven er bij bosjes de brui aan, waardoor de achterblijvers nog meer overbelast raken. De huisarts-om-de-hoek verdwijnt en maakt plaats voor regionale gezondheidscentra op fysieke afstand, die uitgebaat worden door bijvoorbeeld een verzekeringsmaatschappij met een hoofdkantoor in de Verenigde Staten. En er is nog steeds geen fatsoenlijk plan voor sociale (thuis)zorg, wat al door premier Johnson was beloofd. Op zijn campagnebus voor Brexit stond dat de 350 miljoen pond per week die het VK aan de EU betaalde na de uittreding naar de NHS zou gaan. Met die leugen worden de kiezers nu elke dag geconfronteerd.

Personeelsschaarste

Van een belastingverhoging om de staatskas te spekken kan geen sprake zijn. Niet alleen vanwege de verkiezingen van volgend jaar, waarbij de Conservatieven gewoonlijk met een financieel douceurtje voor het electoraat komen. Maar ook omdat de belastingdruk in 2024 de hoogste zal zijn in de afgelopen 70 jaar: 37 procent van het nationale inkomen.

Het Office for Budget Responsibility (OBR) heeft verder berekend dat door Brexit de Britse economie op termijn 4 procent zal krimpen. In post-Brexit Britain hebben alleen de welgestelden geen moeite de eindjes aan elkaar te knopen. Het inflatiecijfer mag dan gedaald zijn van 11,1 procent op het hoogtepunt tot 4,6 procent, maar de Bank of England hanteert nog steeds een bankrente van 5,25 procent om die geldontwaarding te onderdrukken (ter vergelijking: de Europese Centrale Bank gaat uit van 4 procent).

De schappen voor groenten zijn soms leeg; rosbief ligt aan de ketting

Schaarste op de arbeidsmarkt, een regelrecht gevolg van Brexit-immigratiebeperkingen voor burgers uit de EU, betekent dat levensmiddelen 13,6 procent duurder zijn dan een jaar geleden. Abattoirpersoneel of landbouwkrachten om de oogst van het veld te halen zijn bijvoorbeeld nauwelijks meer te vinden. De gevolgen: schaarste en hogere prijzen voor vlees en groenten. In sommige supermarkten zijn de schappen voor groenten soms vrijwel leeg en liggen de stukken rosbief aan de ketting, net als de dozen bonbons en de flessen drank. Winkeldiefstal is het afgelopen jaar met 25 procent gestegen; de politie heeft een landelijk bestrijdingsplan aangekondigd.

Wie in 2021, toen de hypotheekrente nog rond de 2 procent schommelde, de in Engeland gebruikelijke hypotheeklening voor 2 tot 5 jaar afsloot, betaalde opeens driemaal zoveel per maand aan rente alleen. Verhuurders verhogen de huren navenant, waardoor de dakloosheid sterk stijgt, ook onder mensen met een baan. Het aantal voedselbanken groeit en ze kunnen de toeloop niet bijbenen. Een kwart van de ziekenhuizen in Engeland heeft al een voedselbank voor het eigen personeel.

Sunak beloofde bij zijn aantreden dat hij het economische tij ten goede zou doen keren, maar investeerders aarzelen. Het politieke gezigzag van de Conservatieve bestuurders voor en na Brexit duidt niet op een stabiel klimaat. Vóór Brexit was het investeringsniveau volgens het OBR al ‘relatief laag’, maar sinds Brexit is het met 10 procent gedaald. De productiviteit nam sindsdien af met circa 1 procent. Sunaks beslissing om de hogesnelheidslijn HS2 af te blazen versterkt het wantrouwen bij investeerders.

Het dure vlees ligt beveiligd in de schappen, 26 juli 2023. Foto: ANP/Dinendra Haria.

Boris Johnson loog

Het is niet vreemd dat een barrière langs de grens met de belangrijkste handelspartner alleen maar negatieve gevolgen kan hebben. Toch ziet het ernaar uit dat veel parlementariërs zich hebben laten verblinden door het vooruitzicht van ‘soevereiniteit’. Een aantal van hen bekent nu dat ze niet begrepen waarvoor ze destijds stemden, omdat de implicaties van een Leave-stem hun waren ontgaan. Er verschenen talloze boeken met titels als Who Are We Now? en What Went Wrong with Brexit. En Christopher Grey, auteur van Brexit Unfolded, beweert zelfs dat Boris Johnson niet wist waarvoor hij tekende – en dat hij opzettelijk heeft gelogen over schadelijke consequenties die hij wél overzag, zoals de problemen over de grens met Noord-Ierland. Verstokte Brexiteers houden vol dat de Brexit die hun voor ogen stond nog niet tot wasdom is gekomen. In werkelijkheid had niemand goed nagedacht over wat er na de breuk met de EU moest volgen. Iedereen vulde zijn eigen fantasie in en een gemeenschappelijke visie was er niet.

Symbool bij uitstek voor het verlies van Britse soevereiniteit aan de EU was altijd de visserij. Die was onderdeel van een romantische visie op een verleden waarin stoere vissers onbegrensd de rijke gronden rond de eilandkusten bevisten. Hun vangst werd in havens van Brixham tot Stonehaven aan land gebracht, waarna moeder de vrouw de cod-and-chips op tafel kon zetten. Tientallen jaren klaagden de Britse visserijbazen over de beperkingen die de EU hun oplegde en over Franse en Nederlandse vissers die hún wateren leegvisten. Dit emotionele appel vond grote weerklank bij het publiek, ook al maakt de visserij maar 0,03 procent van de Britse economie uit. Maar na Brexit, zo was de belofte, zou de industrie gouden tijden tegemoet gaan. Helaas: voor 60 tot 80 procent van de Britse vis die nu naar de EU wordt getransporteerd, zijn gezondheids- en vangstcertificaten vereist en moet worden voldaan aan douaneformaliteiten, terwijl de meeste vis voor de breuk zonder hindernissen werd doorgevoerd.

Het VK is voor de EU een ‘derde land’ geworden. Weliswaar kunnen de Britten dankzij een gezondere visstand grotere quota vangen, maar de winst daaruit maakt de toegenomen kosten niet goed. De visindustrie als geheel verliest nu 80 miljoen per jaar, kan nauwelijks aan personeel komen en worstelt met sterk gestegen brandstofprijzen. De vis die de Britten zelf eten wordt voor 70 procent geïmporteerd, vooral uit Scandinavië. En ook die cod wordt duur betaald. Geen expansie dus, zoals beloofd, maar een langzame neergang.

En dan de City, Londens financiële hart en ‘de machinekamer voor economische groei’, die bij de Brexit-deal vrijwel geheel buiten beschouwing werd gelaten. Volgens aanhangers van Boris Johnson had de EU ‘de City harder nodig dan de City de EU’. Nogal een arrogante aanname over een sector die 12 procent van de Britse economie uitmaakt. Britse banken en verzekeringsmaatschappijen verloren hun recht om activiteiten te ontplooien in de EU en moesten voortaan per land onderhandelen om er zaken te kunnen doen. Financiële instellingen en bankiers vertrokken naar het vasteland van Europa, en Londen voelt meer concurrentie uit financiële centra in Frankfurt, Dublin, Amsterdam en New York. De City is niet langer het onvermijdelijke centrum. Toch gaat de Londense financiële wereld daar nog steeds vanuit.

Vissersschip op zee bij Falmouth, 17 maart 2021. Deze vissers verkopen alleen nog aan de lokale markt nu export moeilijk is geworden. Foto: Getty Images.

Benauwenis

In aanloop naar de landelijke verkiezingen hebben de Conservatieven onder Rishi Sunak een ommekeer in economische omstandigheden nodig om niet roemloos ten onder te gaan. Sunak is meer een gedreven economisch techneut dan een gewiekste politicus; een man die gelooft in hard werken en je uiterste best doen, waarna de beloning als vanzelf volgt. In zijn grote toespraak in Manchester schetste hij vooral een zonniger toekomst op lange termijn, terwijl de benauwenis op korte termijn de burger in zijn greep houdt.

Zijn enige lichtpuntjes zijn een dalende inflatie, enige belastingverlaging en verhoging van het minimumloon. Maar het Hooggerechtshof haalde dan wel weer een streep door het Conservatieve beleid om illegale vreemdelingen uit te zetten naar Rwanda.

Labour, dat onder de weinig charismatische jurist Keir Starmer is opgeschoven van uiterst links naar keurig sociaal-democratisch midden, ligt onafgebroken 20 procent voor in de peilingen. Ook behaalt het eerder onmogelijk geachte overwinningen in tussentijdse verkiezingen. De Britse uittreding uit de Europese Unie is de olifant in de kamer. Het woord ‘Brexit’ valt nauwelijks meer. Tegenwoordig is de vraag: hoe kom ik rond? De verkiezingen zullen draaien om de kosten van levensonderhoud.

Meer lezen uit dit nummer? Bestel hier uw exemplaar