De Islamitische Republiek Iran gaat al decennia gebukt onder westerse sancties. Toch geeft het regime niet toe. Het heeft dus geen zin om nog meer maatregelen te nemen, betoogt Midden-Oostendeskundige Vali Nasr.

Uit Maarten! 2024-4. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Sancties kunnen effectief zijn, maar niet op de manier waarop het Westen ze inzet tegen Iran. De straf maatregelen pakken totaal anders uit dan gehoopt: ze verzwakken de middenklasse, versterken de staat en het militaire apparaat en zetten Iran op het wereldtoneel aan tot riskanter gedrag. Dat betoogt de Amerikaans- Iraanse Midden-Oostendeskundige Vali Nasr, verbonden aan de Johns Hopkins University in Washington, in How Sanctions Work. Iran and the Impact of Economic Warfare. Toch gaat het Westen verder op de ingeslagen weg. Zo zette de Europese Unie half oktober nog zeven mensen en organisaties op de zwarte lijst, omdat Iran weer raketten en drones aan Rusland lever de voor de strijd in Oekraïne.

Verbaast het u dat nieuwe sancties tegen Iran nog amper het nieuws halen?

‘Niet echt. Iran is een van de meest bestrafte landen ter wereld, maar de sancties zijn betekenisloos geworden. Door ze op te leggen, lijkt het of de Verenigde Naties, de Verenigde Staten en de Europese Unie in ieder geval iets doen. Dat is nuttig voor binnenlandse politieke doeleinden, maar de sancties hebben niet de gewenste impact op het gedrag van Iran.

In 2015 beklonken de Verenigde Staten onder leiding van president Barack Obama, samen met de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties en de Europese Unie, een nucleaire deal met Iran. Als garantie dat het geen atoom wapen zou ontwikkelen, bouwde Iran zijn nucleaire programma af. In ruil daarvoor werden de sancties verlicht. Al vanaf de Iraanse  revolutie van 1979 heeft Iran te maken met veelal Amerikaanse sancties. Die waren onder meer een reactie op de Iraanse steun aan het internationale terrorisme, militaire schermutselingen tussen Iran en de VS in de Perzische Golf en de Irak-Iranoorlog in de jaren tachtig. Amerika stond daarin aan de kant van Irak. Vanaf de jaren negentig waren de sancties er met name op gericht om het Iraanse nucleaire programma te frustreren.

‘Iran is een van de meest bestrafte landen ter wereld’

Maar in 2018 trokken de Verenigde Staten zich onder Donald Trump terug uit de deal en draaiden ze de duimschroeven stevig aan. En dat gebeurt nog steeds. De verwachting was dat het regime gauw zou instorten of smekend zou terugkomen voor een nieuwe deal. Maar in plaats daarvan werd het Iraanse regime strenger in het binnenland – het zag strikter toe op de naleving van de islamitische leefregels – en agressiever op het wereldtoneel. Het Iraanse nucleaire programma wordt voortgezet. Ook levert het land wapentuig aan Rusland en de tegenstanders van Israël. Daarnaast zijn er schermutselingen tussen Iran en Israël. De grote vraag is wat alle sancties hebben opgeleverd.’

Joe Biden en Benjamin Netanyahu(rechts) worden oorlogshitsers genoemd. Tegenover hen staan president Masoud Pezeshkian en stafchef van het Iraanse leger Mohammad Bagheri. Teheran, 27 oktober 2024.

Stellen westerse beleidsmakers zichzelf die vraag ook?

‘Sommigen realiseren zich waarschijnlijk wel dat sancties niet helpen, in ieder geval niet op deze manier. Het Westen is goed in sancties opleggen, maar heft ze maar moeilijk weer op. Voor een bestraft land is er geen reden om zijn gedrag te verbeteren als er geen einde van de maatregelen in het verschiet ligt. Dat geldt ook voor Iran: hoe langer de sancties duren, hoe meer het land eraan gewend raakt. De Iraanse politiek en economie hebben zich volledig naar de beperkingen gevormd.’

Wat zijn de gevolgen daarvan?

‘Het Westen wil een democratisch Iran met een grote middenklasse, want die mensen onder steunen vaak democratische waarden. Maar door de sancties is de Iraanse middenklasse sinds 2018 met 20 procent gekrompen en is er een grotere groep afhankelijk geworden van overheidssteun. Op den duur krijg je dus een arm land zonder middenklasse die zich teweer kan stellen tegen de dictatuur. Veel Iraniërs sympathiseren wel met de vrijheidsbeweging die sinds de dood van Mahsa Amini in 2022 sterk is opgelaaid, maar zijn te kwetsbaar om in opstand te komen.

Je zou de sancties ook kunnen zien als een massale marktinterventie van buitenaf. Omdat het regime vindt dat er sprake is van een oorlogssituatie, bestieren de hardliners en de Iraanse Revolutionaire Garde de economie. Enkele jaren geleden kon een Iraanse zaken man nog zonder al te veel moeite krediet van een Europese bank krijgen, maar dat is nu onmogelijk.
Nu gaat hij naar China, waar dat nog wel kan. Maar het geld kan hij alleen binnenhalen via kanalen die door de Revolutionaire Garde worden gecontroleerd.’

Op wie is de gemiddelde Iraniër bozer: op het regime of op het Westen? 

‘Toen Trump zich uit de nucleaire deal terug trok, richtte de woede zich op het Westen. De gedachte was dat Iran zijn deel van de deal nakwam, maar dat Amerika het erbij liet zitten. Dat heeft het Iraanse vertrouwen in het Westen geen goed gedaan. Onder de in mei verongelukte president Ebrahim Raisi klonk er ook veel kritiek op het regime. Veel Iraniërs wilden dat de president ging praten met de Verenigde Staten, maar dat gebeurde niet.

Veel Iraniërs hinken uiteindelijk op twee gedachten, en vooral jongeren houden zich totaal niet meer bezig met politiek. Ze fantaseren misschien over een Israëlische aanval op Iran en daarmee een einde aan het regime. Maar daaruit blijkt ook dat er weinig hoop is op een politiek proces om Iran een betere kant op te sturen.’

De nieuwe Iraanse president Masoud Pezeshkian staat wel open voor onder handelingen met het Westen.

‘Hij realiseert zich dat de welvaart van de gemiddelde Iraniër alleen verhoogd kan worden als er een einde aan de sancties komt. Als positief signaal naar het Westen heeft hij medewerkers aangetrokken die betrokken waren bij de nucleaire deal. Tijdens de verkiezingscampagne werd hij hard aangevallen door zijn belangrijkste tegenstrever, de hardliner Saeed Jalili. Die wordt gesteund door Iraniërs die zich door de sancties juist enorm hebben kunnen verrijken.

Maar ayatollah Khamenei, die over veel zaken het laatste woord heeft, wil ook met het Westen praten.’

Waarmee valt of staat een eventuele nieuwe deal tussen Iran en het Westen?

‘Dat hangt vooral af van of het Westen bereid is in ieder geval een deel van de sancties op te heffen. Er moet wel iets tegenover staan voor Iran. Nog meer sancties hebben hoe dan ook niet het gewenste effect.

Het Iraanse nucleaire programma zou dit keer in stapjes en uitgesmeerd over een langere tijd moeten worden afgebouwd. Het is ook de vraag welke geopolitieke eisen het Westen mogelijk nog meer heeft. Een moeilijk punt is dat Iran de oorlogen in Oekraïne en Gaza zal willen loskoppelen van de onderhandelingen over het nucleaire programma. Maar daarin gaan de Europeanen en Amerikanen waarschijnlijk niet mee – zij zullen bijvoorbeeld willen zien dat Iran geen wapens meer aan Rusland levert voor de strijd tegen Oekraïne.’

Iraniërs reageren op nieuwe Amerikaanse sancties. Teheran, 4 november 2018.

Wat voor impact zou een nieuwe deal op Iran hebben?

‘De middenklasse zou weer gaan groeien. Dat betekent dat Iraanse studenten, toeristen en zakenlui weer vaker in het Westen te vinden zouden zijn, net als in de tijd waarin de nucleaire deal van kracht was. Dat is belangrijk, want zij hebben natuurlijk ook een stem in Iran.

‘Iran is inmiddels een militair regime. Dat gaat niet zomaar in rook op.’

Als deze deal slaagt, zou je daarna op andere terreinen akkoorden kunnen sluiten. Zo kom je veel meer op het pad van diplomatie en wederzijdse openheid en kun je op een gegeven moment ook gaan praten over de raketten die Iran levert aan organisaties als Hezbollah en Hamas. De Iraanse hardliners die fel gekant zijn tegen zo’n toenadering tot het Westen zouden in zo’n proces weleens vermalen kunnen worden.’

Wat als het Iraanse regime morgen plotseling ineenstort?

‘Dan is dat misschien vanwege een oorlog of de dood van een belangrijk iemand, maar in ieder geval niet door de sancties. We zien Iran nog steeds als een theocratie, maar dat is het oude verhaal. Iran is tegenwoordig een militair regime en dat gaat niet zomaar in rook op. De mensen die bij de Iraanse Revolutionaire Garde en de geheime dienst betrokken zijn, zouden in een nieuw Iran een soort oligarchen klasse vormen, zoals dat ook na de ineen storting van de Sovjet-Unie in Rusland gebeurde. En net als Rusland zal Iran ook niet plotsklaps in een liberale democratie ver anderen.

Na de Amerikaanse inval van 2003 in Irak dachten we ook ten onrechte dat dit land zich in recordtempo tot liberale democratie zou ontpoppen. Binnen de Arabische wereld had het land immers de hoogste levensverwachting, de grootste middenklasse, de laagste kindersterfte en het grootste aantal ingenieurs per capita, enzovoorts. Maar daar was na jaren lange westerse sancties tegen Irak niets meer van over. Een geruïneerde maatschappij tover je niet zomaar om in een democratie.’

CV:

Vali Reza Nasr (1960) is een Amerikaans-Iraanse Midden-Oosten deskundige, ver bonden aan de Johns Hopkins University in Washington. Hij werd geboren in Teheran, ging naar school in Engeland en emigreerde na de Iraanse Revolutie van 1979 definitief naar de VS. Hij studeerde internationale betrekkingen en economie en promoveerde in 1991 in de politicologie. Nasr is lid van de Amerikaanse Council on Foreign Relations en (mede) auteur van onder meer The Shia Revival (2007), The Dispensable Nation (2014) en How Sanctions Work. Iran and the Impact of Economic War fare (2024).