Al decennia betalen multinationals dankzij handig fiscaal trapezewerk in Nederland nauwelijks winstbelasting. Maar het tij begint te keren. In binnen- en buitenland wordt belastingontwijking harder aangepakt. Europese landen laten zich niet meer tegen elkaar uitspelen. ‘Bij één markt hoort één winstbelasting.’

Uit Maarten! 2020-3. Bestel losse nummers hier

Booking.com was de lieveling van ondernemend Nederland. Geert-Jan Bruinsma richtte het bedrijf op in 1996, toen hij net was afgestudeerd als technisch bedrijfskundige in Twente. De start-up is intussen uitgegroeid tot een multinationaal concern, wereldmarktleider in online hotelboekingen. Booking.com geldt al jaren als grootste tech-succes van Nederland. In Amsterdam heeft het meer dan 5500 personeelsleden. Mondiaal telt het concern 18.000 medewerkers in zeventig landen.

Zelfs Mark Rutte sprak tijdens een vragenuurtje in de Tweede Kamer, enkele jaren geleden, zijn waardering uit voor het bedrijf. Booking moet wel ‘op een beetje prettige regelgeving’ vanuit Den Haag kunnen rekenen, zei de premier over het bedrijf, dat een nieuw hoofdkantoor aan het IJ bouwt in Amsterdam. Het vestigingsklimaat moet aantrekkelijk blijven voor multinationals. De ‘Booking.coms van de toekomst’ moet Nederland hier kunnen houden, vond Rutte. Hij had in oktober 2018, na breed politiek verzet een bitter besluit genomen. Zijn plan om internationale concerns een plezier te doen en de dividendbelasting af te schaffen moest hij namelijk intrekken.

De houding ten aanzien van Booking sloeg om toen het coronavirus Nederland binnenkwam. Tijdens de lockdown zette het kabinet de sluizen open voor het bedrijfsleven. Grote en kleine ondernemingen waarvan de omzet acuut was weggevallen, konden rekenen op financiële steun in de hoop een ontslaggolf te voorkomen. Ook Booking klopte in Den Haag aan, omdat het plots een ‘duizelingwekkende daling’ van de omzet beleefde van liefst 85 procent. De subsidie van de Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid (NOW) moest Booking helpen een deel van de salariskosten op te vangen.

Booking.com kreeg 1,8 miljard euro cadeau van de overheid

De aanvraag voor noodhulp was nog niet bekend of een golf van verontwaardiging brak los. ‘Heeft Booking.com niet al genoeg cadeaus gehad van Vadertje Staat?’ kopte de Volkskrant boven een artikel over de staatshulp. De krant doelde op de 1,8 miljard euro die Booking volgens onderzoek van zakenblad Quote tussen 2010 en 2018 had bespaard dankzij fiscale douceurtjes van de overheid. Het bedrijf bleek al jaren achtereen afspraken te maken met de Belastingdienst – zogeheten tax rulings. PvdA-Europarlementariër Paul Tang en voorzitter van de subcommissie Belastingzaken van het Europees Parlement toonde zich ‘verbijsterd’. Hoe kon dit gebeuren?

De CEO van Booking.com, Gillian Tans, en premier Rutte tijdens een werkbezoek, 6 februari 2019.

Geheime afspraken

Booking is geen uitzondering. Meer multinationals betalen nauwelijks belasting en maken geheime afspraken met de Belastingdienst. Nederland is terecht vriendelijk voor internationale bedrijven, vinden lokale bestuurders, Haagse politici en ondernemers. Zij ijveren voor investeringen en banen in Nederland. Ons land is te vriendelijk, vinden linkse partijen in de Tweede Kamer, die een eind aan de voordeeltjes willen maken. Het beleid is onacceptabel, vindt de Europese Commissie in Brussel, die Nederland al langer in het vizier heeft vanwege oneerlijke belastingconcurrentie. Nederland ís een belastingparadijs, oordeelt het internationale netwerk Tax Justice. En Ontwikkelingsorganisatie Oxfam heeft Nederland al jaren op de ‘zwarte lijst’ van belastingparadijzen staan, samen met landen als de Kaaimaneilanden, Zwitserland en Luxemburg. De ontwikkelingslanden lopen jaarlijks miljarden euro’s aan belastinginkomsten mis vanwege ‘belastingontwijking’, die Nederland mogelijk maakt.

Dat Nederland vriendelijk is voor internationale bedrijven staat buiten kijf. Nederland heeft traditioneel een groot netwerk van belastingverdragen, waarin gunstige afspraken gemaakt worden met andere landen. Na de Tweede Wereldoorlog zocht het berooide Nederland naar mogelijkheden om buitenlandse bedrijven aan te trekken teneinde de economie op gang te helpen. Het wist algauw Amerikaanse multinationals te lokken die zich in Europa wilden vestigen. De open economie, de springplank naar andere Europese landen en de kennis van de bevolking van het Engels waren attractief. Bovendien kon een buitenlands bedrijf met de Belastingdienst aan tafel gaan zitten om vooraf zekerheid te krijgen over de belastingrekening. Ondernemers weten graag van tevoren waar ze financieel aan toe zijn – in plaats van jaren later achteraf, zoals in Amerika.

Uit deze praktijk zijn de rulings voortgekomen. Toen in de loop der jaren steeds meer internationale bedrijven belangstelling toonden voor Nederland als vestigingsplek, zette de Belastingdienst een speciaal Rulingteam op in Rotterdam. ‘De afspraken met bedrijven zijn altijd binnen de kaders van de wet gemaakt,’ zegt Jaap Bellingwout, hoogleraar belastingrecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam en partner bij KPMG Meijburg & Co. Dat deze afspraken geheim waren was logisch. ‘De Belastingdienst heeft beroepsmatig een geheimhoudingsplicht, en die geldt voor belastingzaken van iedereen – burgers en multinationals. Gegevens mag de Belastingdienst niet delen,’ aldus Bellingwout.

Dankzij fiscale trucs weten Shell en Philips de belastbare winst tot nul te reduceren

En de resultaten van dit jarenlange beleid zijn ernaar. Nederland telde in 2018 in totaal 372 buitenlandse concerns, die dat jaar zo’n 3 miljard euro in de economie investeerden, met Amerikaanse, Britse en Chinese bedrijven in de top-3. Multinationals zijn verantwoordelijk voor liefst 2,2 miljoen voltijdsbanen. De Adviescommissie Belastingheffing van multinationals onder leiding van topambtenaar Bernhard ter Haar onderzocht op verzoek van de Tweede Kamer hoe multinationals in Nederland eerlijker belasting kunnen betalen en bracht daarover deze zomer rapport uit. Een opmerkelijke conclusie van het rapport luidde dat multinationals in Nederland wel degelijk winstbelasting betalen. In 2017 werd bijna 12 miljard winstbelasting opgehaald, hoewel grote bedrijven als Philips en Shell op een nultarief zaten.

Fiscale douceurtjes

Volgens de commissie-Ter Haar moet worden voorkomen dat bedrijven met winstgevende activiteiten in Nederland jaren achtereen geen winstbelasting betalen. De wetgeving is te soepel. Toen een aantal topbestuurders van multinationals zoals Shell, AkzoNobel en Philips op het matje werd geroepen door de Tweede Kamer om uit te leggen waarom ze in Nederland nauwelijks winstbelasting betalen, was er van hun verklaring dat ze volkomen binnen het speelveld van de wet opereerden geen woord gelogen. ‘De wet bepaalt hoeveel belasting wordt betaald, niet de moraal,’ aldus de financieel directeur van Shell tijdens de hoorzitting in de Kamer. Dankzij de royale fiscale aftrekmogelijkheden wisten Shell en Philips de belastbare winst op papier tot nul te reduceren.

Protest tegen belastingontwijking voor het gebouw van de Europese Commissie in Brussel, 12 april 2016

In een interview met Elsevier had de topmanager van Shell Nederland – na eerdere onthullingen in Trouw – in 2019 toegegeven dat het olieconcern al jaren geen winstbelasting in Nederland betaalde. En dat terwijl de activiteiten van Shell in Nederland jaarlijks toch minstens een miljard euro winst opleveren. Overigens betaalde Shell wel alle andere belastingen op loon, dividend, btw en accijnzen – in 2018 samen goed voor 4,5 miljard euro. Ook Philips betaalt geen winstbelasting. Dat gebeurt pas weer in 2021, liet president Hans de Jong de Kamer weten.

Waaruit bestaat het vriendelijke belastingregime voor multinationals waarop Shell, Philips en andere concerns zich beroepen? Allereerst is er de ‘innovatiebox’. Daar profiteerde Booking bijvoorbeeld van – een fiscaal douceurtje waarmee de overheid technologische vernieuwing wil ondersteunen. Een deel van de winst valt in de innovatiebox. Daarover wordt dan geen 25 procent winstbelasting geheven, maar slechts 7 procent. Tot maart 2018 zelfs 5 procent. Dat leverde Booking een forse belastingkorting op. Alleen al in 2018 zo’n 385 miljoen euro, becijferde Europarlementariër Tang.

Shell-directeur: ‘De wet bepaalt hoeveel belasting wordt betaald, niet de moraal’

Ook is er een regeling voor expats, die de eerste vijf jaar over 30 procent van hun inkomen geen belasting hoeven te betalen, zodat multinationals gemakkelijker hoogopgeleid personeel kunnen aantrekken.

Vervolgens biedt de grote hoeveelheid belastingverdragen die Nederland kent volop mogelijkheden om belasting op dividend, rente en royalty’s te verminderen of te ontwijken. Een EU-richtlijn maakte dit extra aantrekkelijk. Volgens De Nederlandsche Bank telt Nederland ongeveer 15.000 brievenbusmaatschappijen, waarvan 94 procent geen werknemers heeft. Via deze brievenbussen stroomde in 2016 zo’n 4228 miljard euro. Ook popgroepen als U2 en The Rolling Stones hebben een brievenbusmaatschappij in Nederland om de belasting over rente en royalty’s te ontlopen. De opbrengst uit dividenden, royalty’s en rente bedroeg zo’n 200 miljard, waarvan het grootste deel naar belastingparadijzen wordt doorgesluisd, blijkt uit onderzoek van het economenblad Economisch Statistische Berichten eind vorig jaar.

Maar misschien wel de meest omstreden route om de winstbelasting in Nederland te verlagen zijn de ‘verrekenbare verliezen’. Tijdens de hoorzitting in de Tweede Kamer in 2019 noemde Jan van de Streek, hoogleraar fiscaal concernrecht, de Nederlandse wet ‘merkwaardig asymmetrisch’. Zo zijn verliezen van buitenlandse dochterbedrijven van internationale concerns aftrekbaar in Nederland. Voor concerns als Shell is dat lucratief. Het kan de hoge kosten van mislukte olie- of gasexploraties overal in de wereld in Nederland op elk gewenst ogenblik van de belasting aftrekken. Die verliezen mogen jaren worden opgepot en op een fiscaal gunstig moment alsnog worden afgetrokken.

CEO’s worden door de Kamer aan de tand gevoeld, 14 december 2017

Tegelijkertijd hoeven multinationals met een hoofdkantoor in Nederland in ons land geen belasting te betalen over de winst die hun buitenlandse dochterbedrijven maken. Met dank aan de typisch Nederlandse belastingmaatregel: de ‘deelnemingsvrijstelling’. De wet gaat ervan uit dat die winsten al in het buitenland worden belast. Als Nederland dan ook nog eens zou gaan heffen, zou het bedrijf twee keer belasting over dezelfde winst moeten betalen. Nederland controleert evenwel niet of de buitenlandse dochter de winstbelasting ook werkelijk afdraagt in het vestigingsland. Maar dat is niet altijd het geval, en dan betaalt de moedermaatschappij nergens belasting over de winst van de buitenlandse vestiging.

Booking op zijn beurt spaarde jarenlang 1,8 miljard euro uit door zo veel mogelijk omzet/ontvangsten in Nederland te boeken. Dankzij de innovatiebox kon het rekenen op forse belastingkorting, becijferde Quote op grond van de jaarverslagen van het moederbedrijf. In het buitenland wekt deze fiscale regeling grote irritatie. Deze manoeuvre blijft dan ook niet altijd ongestraft. Bij controle ontdekte Frankrijk de Nederlandse route van Booking, dat in Frankrijk en Duitsland de grootste omzet in Europa behaalt, en kreeg het bedrijf alsnog een naheffing van 356 miljoen euro over de in Frankrijk gegenereerde omzet. Die is intussen betaald. Turkije en Italië claimen tientallen miljoenen euro’s aan belastinggeld van Booking te zijn misgelopen.

Op het matje

Lang liet Nederland deze zogeheten sweetheart deals onberoerd. Maar toen de internationale financiële crisis in 2008 Europa en Amerika in een diepe recessie stortte, werd de druk op de politiek groter om ‘agressieve taxplanning’ aan te pakken. Want niet alleen Nederland, maar ook talrijke landen leggen internationale concerns in de watten om werkgelegenheid en belastingen binnen te halen. ‘Burgers en mkb’ers krijgen al snel problemen als ze geen belasting betalen. Hoe legt u de medewerker die broodjes smeert in uw bedrijfskantine uit dat u geen belasting betaalt?’ wierp VVD-Kamerlid Aukje de Vries de topmanagers tijdens de hoorzitting in de Kamer voor de voeten.

Het najaar van 2012 was internationaal een keerpunt. In het Britse parlement werden destijds de topmannen van online boekverkoper Amazon, internetbedrijf Google en koffieketen Starbucks op het matje geroepen om zich voor een onderzoekscommissie te verantwoorden waarom ze in Engeland geen of nauwelijks belasting betaalden. Commissievoorzitter Margaret Hodge maakte furore toen ze de Amazon-baas grilde. ‘Uw bedrijf heet toch amazon.co.uk, uw personeel werkt voor amazon.co.uk en de pakhuizen staan op naam van amazon.co.uk. Ik krijg uw boeken bezorgd via de Royal Mail, de posterijen van dit land. Er zit een Britse postzegel op. Maar al het geld stroomt naar Luxemburg. Kunt u me dit uitleggen?’

‘Met dat verhoor begon “de revolutie”,’ zegt hoogleraar Bellingwout. Oude regelingen en instituties werden afgebroken. ‘De tsaren werden uit hun paleizen gesleept en onthoofd. Zo verklaar ik mijn studenten de ommekeer.’

‘Mensen pikken het niet meer dat grote bedrijven zich hier melden en de winst naar Bermuda laten verdwijnen’

De Europese Commissie heeft belastingontwijking inmiddels hoog op de agenda staan. Hoe delicaat het thema is blijkt wel uit diverse zaken. Zo oordeelde de Commissie in 2015 dat een belastingdeal tussen Starbucks en Nederland verboden staatssteun was. Afspraken die de belastingdruk ‘kunstmatig laag houden’ zijn ‘onwettig’, stelde de Commissie, die de ruling-praktijken in alle EU-landen onderzoekt. Maar het Europees Hof van Justitie in Luxemburg stelde Nederland en Starbucks in het gelijk: van verboden staatssteun was geen sprake. Bij een recente zaak tegen het techconcern Apple moest de Commissie ook in het stof bijten. Apple zou 13 miljard euro belasting aan Ierland moeten betalen, maar ook in deze zaak vond het Europees Hof in Luxemburg de illegale staatssteun onbewezen.

De Commissie wil binnenkort een plan lanceren om belastingconstructies aan te pakken en hoopt zo te voorkomen dat alle pogingen om bedrijven aan te pakken voor de Europese rechter stranden.

Geen Dagobert Duck-bv’s

Den Haag is druk doende het imago van ‘belastingparadijs’ af te schudden. ‘Het draagvlak voor fiscaal trapezewerk verdwijnt,’ zei Hans Vijlbrief, staatssecretaris van Financiën, tijdens een discussie in het Haagse debatcentrum Nieuwspoort. ‘Mensen pikken het niet meer dat grote bedrijven zich hier melden en de winst naar Bermuda laten verdwijnen. We moeten ervanaf. Geen goed businessmodel,’ aldus Vijlbrief, die de opdracht heeft de bezem door de Belastingdienst te halen. Hij heeft voorstellen gedaan voor een beter belastingstelsel – ‘groen, eerlijk en weerbaar.’ Daaraan moeten bedrijven getoetst worden.

De regels voor rulings zijn inmiddels verscherpt: strengere voorwaarden en geen afspraken meer met bedrijven die niets aan de Nederlandse economie toevoegen. Dagobert Duck-bv’s, lege brievenbusconstructies, wil het kabinet uitbannen. Ook de winstbelasting van multinationals gaat volgend jaar op de schop. Afschrijving van verliezen wordt sterk beperkt. In 2021 worden rente en royalty’s belast om belastingontwijking te voorkomen. De dividendbelasting blijft bestaan, al probeerde de VVD hiervanaf te komen.

Gaat het de goede kant op? Tang is optimistisch. ‘De druk uit Brussel op Nederland en soortgelijke Europese landen om een eind te maken aan geschuif met winsten neemt toe. Duitsland en Frankrijk willen belastingontwijking serieus aanpakken.’ Uiteindelijk moeten de winsttarieven in Europa worden gelijkgetrokken, zegt Tang. ‘Bij één markt hoort één winstbelasting.’

Ook hoogleraar Bellingwout pleit voor een nieuw winstbelastingsysteem. ‘Het huidige stelsel is verouderd, gebaseerd op fysieke aanwezigheid. Maar in een internetwereld hebben die fysieke aanknopingspunten geen zin meer. Deze nieuwe wereld vereist een nieuwe verdeling van de koek.’ Nederland doet er volgens hem goed aan bij herziening van het winststelsel in Europa de lead te nemen.

Zorgverleners, leraren en politieagenten tonen hun onvrede in Den Haag, 2 oktober 2018

Maar Bellingwout maant ook tot voorzichtigheid. ‘In de ambitie een beter imago te krijgen dreigt Nederland momenteel door te slaan door eenzijdige en strengere maatregelen te nemen. Dat kan het vestigingsklimaat ernstig verslechteren.’ Oud-staatssecretaris Willem Vermeend beaamde dat in De Telegraaf. Na Unilever besluit ook Shell Nederland te verlaten. Het olieconcern heeft al langer moeite met de dividendbelasting. Hierdoor wordt Shell – sinds 2005 een Brits concern met hoofdkantoor in Den Haag – gedwongen twee soorten aandelen te hanteren. Deze kapitaalstructuur bemoeilijkt strategische transacties zoals grote overnames en afsplitsingen. In Groot-Brittannië en de Europese Unie moeten energiebedrijven een deel van hun extra inkomsten afstaan door extra belasting te betalen.

Vertrek van Shell is volgens Vermeend ‘slecht voor de aantrekkingskracht van Nederland’. Denk alleen aan alle kennis op het gebied van onderzoek en ontwikkeling. Een vertrekboete voor multinationals, die de linkse oppositie voorstelt, maakt de stemming er bij grote concerns niet zonniger op. Bellingwout: ‘Beter is gewenst gedrag te stimuleren en ongewenst gedrag te ontmoedigen. Als Nederland hiervoor ijvert bij het ontwikkelen van een Europese winstregeling, zijn we in Europa veel beter af, met een rechtvaardiger stelsel.’