Het Amerikaanse presidentschap is immens veranderd sinds George Washington. Waar de president ooit een partij overstijgend figuur was, lijkt dit door de extreme polarisatie in de VS onmogelijk. Dit alles terwijl het presidentschap door de jaren heen meer en meer macht naar zich toe heeft weten te trekken. Frans en Paul Verhagen werpen in hun boek Het Amerikaanse Presidentschap een kritische blik op het machtigste ambt ter wereld. ‘Het Amerikaanse systeem heeft geen balance of power meer. De uitvoerende macht kan doen en laten wat hij wil.’

Door Isa van Oosten

Waar komt jullie fascinatie voor het Amerikaanse presidentschap vandaan?

F: Het is altijd een interesse van me geweest en kwam veel aan bod in mijn studie staatsrecht. Vooral na het Watergateschandaal in de jaren 70 heb ik me er meer in verdiept. Ik heb Paul aangestoken.

P: Mijn moeder is Amerikaans staatsburger, en ikzelf ook. Daarmee ben ik gerechtigd om te stemmen. Mijn achtergrondkennis van het Amerikaanse politieke systeem heb ik vooral aan mijn moeder en haar liefde voor de serie ‘The West Wing’ te danken. Het moment waarop ik echt geïnteresseerd raakte was op mijn 16e, toen Barack Obama campagne voerde tegen Hillary Clinton.

Hadden jullie dit boek ook geschreven als de verkiezingen van 2016 minder polariserend waren geweest ?

P: Dan was het een heel ander boek geworden, maar ik denk het wel. Ons doel was om een boek te schrijven over het ambt en in hoeverre dit nog synchroon loopt met de moderne samenleving. We noemen Trump in dit boek daarom alleen wanneer hij relevant is voor ‘het presidentschap’ als instituut.

F: Dit boek had ook over vier of tien jaar geschreven kunnen worden. Ik denk dat 90 procent van het boek niet anders was geweest als Hillary Clinton president was geworden. Die overige tien procent gaat over Trump, omdat hij weldegelijk invloed heeft op het ambt. Maar het ambt bestaat al veel langer, en is daarom in zekere zin ook tijdloos.

Hoe bepalend is de zittende president voor het politiek milieu in de Verenigde Staten?

F: Trump is geen op zichzelf staand fenomeen. Hij is het product van een ontwikkeling die al lange tijd gaande is in de VS. Het is een land dat sinds de Koude Oorlog zoekende is en zijn rol nog altijd niet heeft gevonden. De politieke polarisatie is begonnen met Richard Nixon, maar enorm versterkt in de jaren 90. De culturele en politieke verschillen zijn niet langer verenigbaar waardoor de Amerikaanse samenleving uit elkaar aan het vallen is. Een voorbeeld daarvan is abortus, wat in 1972 werd gelegaliseerd door de Supreme Court. Sindsdien is het Amerikaanse volk compleet verdeeld in pro-life en pro-abortus aanhangers.

P: Dat klopt wel, maar polarisatie is natuurlijk wel van alle tijden. Bij de allereerste presidentsverkiezingen was dit al een probleem. Normaal gesproken probeert de president de verdeeldheid te overstijgen. De laatste president die daarin slaagde was Ronald Reagan. Daarna volgde een opeenstapeling van polariserende gebeurtenissen: Bill Clinton die met minder dan 50 procent van de stemmen het presidentschap won, de Monica Lewinsky-affaire, George Bush vs. Al Gore en natuurlijk 9/11. In 2008 werd Obama wel gekozen met een mandaat, maar door de racistische sentimenten in de VS bleef het land verdeeld.

F: Het maakte eigenlijk niet uit wie er in 2016 president werd, de polarisering is er en zal ook altijd blijven. Als Hillary Clinton president was geworden had ze niks van haar agenda kunnen verwezenlijken. De Republikeinen in de Senaat zouden alles blokkeren en Trump zou op de achtergrond druk twitteren over complottheorieën die uitleggen waarom hij heeft verloren. In 2018 hadden de Democraten de Senaat ruim verloren, waardoor de Republikeinen de meerderheid in het Congres zouden hebben. Dan was Hillary Clinton een compleet mislukte president geweest.

P: De polarisatie is ook onderdeel van de politieke strategieën. De wedge issues als wapenbezit en abortus, politieke kwesties die inherent polariseren, worden veel gebruikt in de politiek. Dat is een effectieve strategie, maar wel alleen in een tweepartijenstelsel.

Bij de allereerste Amerikaanse verkiezingen was polarisatie al een probleem

Heeft de verkiezing van Obama invloed gehad op de verkiezing van Trump?

F: Amerika is een inherent racistisch land, waar de Republikeinen tijdens de campagne slim gebruik van hebben gemaakt. Hun doel was om van Obama een eentermijns-president te maken. Daar hebben ze racistische strategieën voor gebruikt zoals de birther conspiracy, de aanklacht tegen Obama dat zijn presidentschap niet legitiem is omdat hij niet in Amerika zou zijn geboren. Hierdoor kon Obama minder succesvol zijn als president.

P: Daarbij zien we ook dat Amerikanen meestal het tegenovergestelde willen van de president die ze de termijn ervoor hadden. Bush Sr. was een enorm competente technocraat, waarna Bill Clinton als slim, jong en ongekwalificeerd individu werd verkozen. Bush Jr. was daarna wat klungelig maar wel empathisch, wat contrasteert met de intelligente en afstandelijke Obama.

F: Het heeft ook te maken met de talentontwikkeling binnen de partijen. Bij de afgelopen verkiezingen zijn vrijwel alle kandidaten bejaarden. Jong politiek talent kan niet doorbreken in de VS, en in 2016 kwam dit vooral door Hillary Clinton, die de financiële steun en het personeel al had weggesnoept. We zien in de coronacrisis dat jonge gouverneurs ineens een belangrijkere rol spelen. Het wordt nu duidelijk dat er ook ander politiek talent is. In de alledaagse politieke situatie komen deze mensen niet aan bod, dat is een groot probleem.

P: De rol van het presidentschap is natuurlijk ook enorm veranderd. De Founding Fathers ontwikkelden het ambt als de zwakke poot van de trias politica, met het minste invloed. In de Koude Oorlog veranderde dit, omdat het belang van een sterke uitvoerende macht die snel beslissingen kon maken duidelijk werd. Het Congres heeft toen zijn eigen macht ingedamd en bij de president neergelegd, waardoor de president als politiek persoon belangrijker is geworden.

Hoe verklaren jullie dat iemand met zo weinig politieke ervaring als Trump tot zo’n belangrijk beroep is verkozen?

P: Het korte antwoord is dat Amerikanen niks geven om buitenlands beleid. Het lange antwoord is dat Amerikanen een negatief beeld hebben van politieke instituties zoals checks and balances. Reagan zei ooit dat de engste woorden in de Engelse taal ‘I’m from the government and I’m here to help you’ zijn. Ze hebben een afkeer tegenover expertise, jarenlange ervaring en centrale overheden. Als iemand die veel praat en weinig kan waarmaken is Trump dan een logische keuze.

F: Trump is gekozen omdat hij een showman is die de sfeer van het publiek goed aanvoelt. Hij praat onzin en mensen vinden het prachtig. Als Trump niet tegen Hillary Clinton in het strijdveld was getreden had hij nooit gewonnen. Clinton heeft het verpest, vooral door eigen toedoen.

P: Precies. De ironie is dat Clinton en Trump de enigen zijn die elkaar hadden kunnen verslaan. Als je iedere generieke democratische kandidaat tegenover Trump had gezet dan had die kandidaat gewonnen. Clinton is wel een competente technocraat, maar een slechte politicus. Dat contrasteerde met Trump. Zij voelde niet aan hoe het publiek zich voelde en kon dat niet verwoorden.

Trump lapt de gedragsregels aan zijn laars en dat zet presidentieel precedent.

Gaat Trump blijvende effecten hebben op het presidentschap?

P: Ik denk van wel, en dat komt omdat het presidentschap is gebouwd op de president en niet op regelgeving. Na twee termijnen de macht overdragen aan een ander,  stond tot 1945 niet in de grondwet. Zo zijn er wel meer gedragsregels die niet zwart op wit staan, maar onderdeel zijn van hoe een president zich hoort te gedragen. Trump lapt deze regels aan zijn laars en dat zet presidentieel precedent.

F: Trump heeft ons ook laten wennen aan een bepaalde toon en partijdigheid van de president. We kijken niet meer op van de meest extreme dingen die hij zegt en doet. Misschien dat de volgende president het goede voorbeeld geeft, maar Trump heeft de manier waarop we naar het presidentschap kijken hoe dan ook veranderd. Het zal moeite kosten dat te herstellen.

P: Ik ben het daar volledig mee eens. Hij heeft het politieke landschap volledig omgegooid. De Republikeinen zullen grote moeite hebben om toekomstige verkiezingen te winnen als ze zich niet op een of andere manier kunnen losmaken van Trump.

F: Waar ik me nog steeds het hoofd over breek is dat er geen enkel gebaar van kritiek is op Trump vanuit de Republikeinen. Het Amerikaanse systeem heeft geen balance of power meer, omdat de uitvoerende macht kan doen en laten wat hij wil. Je hoeft heus geen oppositie tegen je eigen president te voeren, maar heb je naast Mitch McConnell ook maar één Republikein gehoord over de klungelige aanpak van de coronacrisis ? Ze lopen keurig in de pas.

P: Mitt Romney heeft wel kritiek geleverd, maar de grotere vraag is: werkt dit systeem überhaupt nog? Obama was tijdens zijn eerste twee jaar als president bijzonder effectief. Daarna kreeg hij te maken met een Republikeins Congres en kreeg hij niks meer voor elkaar. Bij Trump gebeurt hetzelfde. In zijn eerste twee jaar had hij het Huis en de Senaat aan zijn kant. Hij heeft er niet veel mee gedaan maar kon dingen wel klaarspelen. Dat lukt nu niet meer omdat er een Democratisch Huis is. Er ontstaat steeds vaker een patstelling tussen het Senaat, het Huis en het Witte Huis, waarbij de president geen water bij de wijn wil doen om met beide partijen samen te werken.

Jullie suggereren ook dat Trump misschien blijft zitten, zelfs als hij de verkiezingen verliest. Hoe groot achten jullie deze kans?

P: Niet heel groot. Het is een gedachte-experiment. Waar iedereen zich in de 18e eeuw over verbaasde, was de vreedzame overdracht van macht in de VS. Dat karakteriseerde de Amerikaanse democratie. Als Trump weigert dat te doen, zijn er wettelijke consequenties aan verbonden. Hij wordt gewoon het Witte Huis uitgezet. Het gaat ons om de normen en waarden en het respect wat je hebt voor het instituut zelf. Het zou enorme politieke chaos veroorzaken als Trump zou weigeren om te vertrekken, omdat hij daarmee de rechtsstaat zou ondermijnen.

F: We bespreken dit omdat het past binnen het fenomeen ‘Trump’. Hij heeft tijdens zijn campagne ook gezegd een nederlaag niet te accepteren. Als hij had verloren met een heel klein verschil had hij waarschijnlijk gezegd dat er fraude was gepleegd. Zo had Trump de schijn kunnen wekken dat Clinton geen legitieme president was. Bij de aankomende verkiezingen is dit ook relevant. Wat als Trump de verkiezingen verliest, maar de uitslag niet erkent? De man lapt voortdurend de grondwet aan zijn laars, en geeft dit ook toe. Daarom vonden we die vraag legitiem en hebben we geprobeerd hem te beantwoorden.

Het Amerikaanse systeem heeft geen balance of power  meer, omdat de uitvoerende macht kan doen en laten wat hij wil

Gaat Trump’s aanpak van de coronacrisis veel effect hebben op zijn kansen bij de aankomende verkiezingen? 

P: In Amerika bestaat er het Rally ‘round the flag– effect. Dit houdt in dat presidenten ten tijde van nationale crises en oorlog ongekend hoge approval ratings hebben. Bush had ten tijde van 9/11 een approval rating van 93 procent. Dat komt omdat Amerikanen nationalistischer worden zodra ze het gevoel hebben onder vuur te liggen. Het feit dat Trump niet boven de 50 procent komt laat zien hoe sterk de polarisatie op dit moment is. Velen zeggen dat Trump de aankomende verkiezingen sowieso gaat winnen door de coronacrisis, maar daar ben ik het niet mee eens. Wat Trump nu doet heeft enorm veel consequenties voor zijn kansen om te winnen.

F: Ik maak me vooral zorgen of er serieus campagne gevoerd kan worden. Biden heeft geen officiële functie, en heeft daarom ook geen platform waarop hij burgers kan bereiken. Hij moet de bevolking bereiken vanuit zijn huis in Delaware terwijl Trump elke dag staat te oreren bij de persconferentie. Dat is een hele lastige positie. Ik ben niet enthousiast over Joe Biden, hij is te oud en gaat zijn eerste termijn waarschijnlijk niet overleven. Zijn vice-president volgt hem dan op, en hij heeft beloofd een vrouw te kiezen. Dat zou dan de eerste vrouwelijke president worden. Ik denk overigens dat dit de enige manier is waarop er een vrouwelijke president aan de macht komt in Amerika.

Hoe hebben sociale media het presidentschap veranderd?

P: Een kenmerk van Amerikaanse presidenten is dat ze meestal baat hebben bij het zich toe-eigenen van een mediaplatform. Kennedy en Reagan waren goed met TV, Trump heeft sociale media.

F: Bovendien heeft Trump de staatsomroep Fox News, wat ook uniek is. De president kan daardoor een deel van de bevolking valse voorlichting geven. Dit past in een breder patroon van het diffuus worden van informatievoorzieningen. Trump is buitengewoon handig in het gebruik maken van deze staatsomroep, en slaagt erin kritische media verdacht te maken. Hij heeft een ander klimaat van nieuwsvoorziening gecreëerd.

P: Alle presidenten hebben een moeilijke relatie met de pers, maar dit is een breder patroon. Het verval van de democratie komt niet meer door mannen met geweren die een staatsgreep plegen, maar door het indammen van de instituten die de democratie mogelijk maken, zoals de media en rechters. In de VS zit de media gevangen in het politieke spel.

F: Een voordeel van de coronacrisis is dat burgers zich afvragen of Fox News nog wel te vertrouwen is. Mensen die hun nieuws alleen van Fox News kregen ontdekken dat er tegen hen gelogen is over de ernst van corona. Misschien gaan ze op zoek naar alternatieven, wat een ommekeer kan betekenen in de verloedering van het presidentschap door Trump.

P: De grootste presidenten waren de mannen die het land leiden in tijden van crisis zoals Washington, Lincoln en Roosevelt. Als het gevaar zich aandient krijgt de president een kans om de geschiedenis vorm te geven. Als Trump een goede president zou zijn en capabel was, dan had hij nu een ongekende mogelijkheid gehad om zijn gezicht op Mount Rushmore te zetten, als een president die de VS door de crisis heen heeft geleid. Maar dat zie ik niet gebeuren.

Frans Verhagen en Paul Verhagen, Het Amerikaanse Presidentschap

Uitgeverij Omniboek, 208 p. €20,00