Neemt president Biden de anti-China-retoriek over van Trump. De Verenigde Staten lijken een duidelijke tegenstander wel prettig te vinden. Maar China is geen vijandige natie, hoogstens een economisch concurrent van de VS, stelt Maarten. Op alle andere vlakken is Amerika nog steeds de grootste.

Uit Maarten! 2021-02. Bestel losse nummers hier

Illustratie door Job van der Molen

Sinds het presidentschap van Donald Trump is de relatie van de Verenigde Staten met China op scherp gezet. Zo stelde Mike Pompeo, voormalig minister van Buitenlandse Zaken, dat China van plan is de liberale internationale economische orde te slopen en de Verenigde Staten te verdringen als de onbetwistbare nummer één op het wereldtoneel.

Alleen regime change kan van China een natie maken die binnen de bestaande orde acceptabel is. De president trof China met diverse verhogingen van de tarieven op Chinese importproducten en maakte er een gewoonte van corona het ‘Chinese virus’ te noemen. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat Trumps beleid ten aanzien van China, zoals zoveel van zijn beleid, een nogal incoherent karakter had.

Giftig probleem

De algemene verwachting was dat Biden de toon over China zou matigen, al was het maar omdat China-deskundigen eendrachtig verklaarden dat China helemaal geen vijandige natie is, laat staan een gevaarlijke vijandige natie. Biden houdt echter vast aan de confrontatieretoriek van zijn voorganger en stelt dat China de meest significante uitdager van de VS is in de nieuwe eeuw. Het beleid van de afgelopen decennia ging volgens hem veel te veel uit van het idee dat China vanzelf democratisch zou worden en zich daarmee zou schikken naar de liberale aard van het internationale systeem.

China is een giftig probleem geworden; wie in Washington wil meedoen, beaamt dat het land hard moet worden aangepakt. Het is niet verbazingwekkend dat allerwege wordt gesproken van een nieuwe Koude Oorlog. Het geeft de waarnemer op afstand het vermoeden dat de Verenigde Staten een nieuwe mondiale tegenstander eigenlijk verwelkomen, omdat ze dan weer fijn aan de slag kunnen met een indrukwekkende containment-politiek.

Sedert hun unipolaire moment na het imploderen van de Sovjet-Unie is het buitenlands beleid van de VS een ongelukkige combinatie geweest van overmoed en stuurloosheid. Een eersteklas tegenstander geeft structuur en richting – en natuurlijk een blijvend excuus voor een omvangrijke militaire begroting. Deskundigen die niet meegaan in de anti-Chinese waan van de dag schrijven bezorgd dat Koude Oorlog en containment irrelevant zijn voor de verhouding met China. Het concept zou zelfs kunnen leiden tot een ongewenste en ondoordachte oorlog.

Een wolkenkrabber in 19 dagen

Op zichzelf beschouwd is de plotselinge vijandige retoriek zonderling. De economieën van China en de VS zijn sterk verweven: China is de belangrijkste handelspartner van de VS en de Amerikanen behoren tot de grootste investeerders in de Chinese economie. De Verenigde Staten hebben bovendien een belangrijke stimulerende rol gespeeld bij de stormachtige ontwikkeling van de Chinese economie in de afgelopen decennia.

De zorgen over China zijn relatief recent. Nog op 9 november 2010 verklaarde president Obama in Jakarta: ‘We want China to succeed and prosper. We are not interested in containing that process’ (namelijk de snelle economische ontwikkeling van China). Twee jaar later volgde Obama’s veelbesproken pivot op Azië. Relaties met Azië dienden een hogere prioriteit te hebben dan Europa en het altijd zorgwekkende Midden-Oosten. De pivot was gericht op China, maar kennelijk ook tégen China.

Enkele cijfers om substantie aan de pivot-overwegingen te geven: volgens het IMF was de Chinese economie al in 2014 gerekend naar koopkracht de grootste ter wereld. Vijf jaar later zou deze al 20 procent groter zijn dan de Amerikaanse. Sinds 1980 verdubbelt de Chinese economie elke acht jaar.

In 1980 was Shenzhen een dorp, nu is het een stad van meer dan 10 miljoen inwoners en het centrum van de meest productieve regio ter wereld. Tussen 2011 en 2013 gebruikte China meer cement dan de VS in de hele twintigste eeuw. Chinese aannemers bouwen een wolkenkrabber van 57 verdiepingen in 19 dagen. Ook de aanleg van infrastructuur is van een verbijsterende omvang: het Chinese vierbaanswegennet is nu 50% groter dan het Amerikaanse systeem. In minder dan tien jaar legden de Chinezen bijna 20.000 kilometer spoor voor hogesnelheidstreinen aan.

Geo-economisch is China het belangrijkste land ter wereld. Het is de grootste handelspartner van 130 landen. Die zullen ongetwijfeld weinig animo hebben om samen met de Amerikanen een vuist te maken. Er was dus alle reden om China in zijn regio meer aandacht te geven.

Omsingeling

Impliciet hield de pivot ook onmiskenbaar rekening met een mogelijke militaire confrontatie. Obama werkte aan een Trans Pacific Partnership (TPP), een economisch samenwerkingsverband met een reeks van Aziatische naties, waar China buiten werd gehouden. Zo konden de Amerikanen de spelregels bepalen en niet China. Het blijft een raadsel waarom Trump zich heeft teruggetrokken uit het TPP. De Chinezen zagen deze initiatieven begrijpelijkerwijs als een soort omsingelingsstrategie – inderdaad een nieuwe vorm van containment. Dat leidde van hun kant tot een scherpere en sterk nationalistisch aangezette retoriek.

Met name het militaire aspect van de pivot was opmerkelijk overbodig. De Amerikaanse militaire superioriteit in de Indo-Aziatische ruimte is enorm en zal dat zeker nog een hele tijd blijven. China heeft de laatste jaren aanzienlijk meer uitgegeven aan zijn militaire apparaat, maar dat kan desondanks niet in de schaduw staan van de Amerikaanse mondiale slagkracht.

Hoe moeten de Verenigde Staten zich opstellen ten opzichte van de nieuwe gigant? Vormt China daadwerkelijk een dodelijke dreiging? In welke termen moet die dreiging worden gezien? Kan het land vergeleken worden met de Sovjet-Unie van weleer? Is het frame van Koude Oorlog en containment bruikbaar? Als er sprake is van een conflict, wat zijn dan de sterke en zwakke punten van de beide naties? En ten slotte: hoe groot is de kans dat China en de VS bedoeld of onbedoeld met elkaar in oorlog raken?

Biden houdt vast aan de confrontatieretoriek van zijn voorganger

Vooral het gebruik van het Koude Oorlog-sjabloon voor de Amerikaans-Chinese betrekkingen is onverstandig. Het impliceert immers dat het huidige China zich goed laat vergelijken met de Sovjet-Unie. De verschillen zijn echter aanzienlijk groter dan de overeenkomsten. De Sovjet-Unie was een revolutionaire macht met een imperium dat met geweld bijeen werd gehouden, en een eigen, ideologisch gedefinieerd economisch blok. Ten tijde van Mao Zedong was China wel een revolutionaire macht, maar dat is allang niet meer het geval.

Anders dan van Amerikaanse zijde steeds wordt beweerd, is China helemaal niet uit op de vernietiging van de internationale economische orde. Het tegendeel is eerder het geval. China dankt zijn fenomenale economische succes juist aan dat liberale economische systeem, dat het in staat stelde een reusachtige exportmachine te worden. China heeft tot op de dag van vandaag een zeer open economie. Het is de meest open economie van alle BRIC-landen, en de rol van buitenlandse investeringen in de ontwikkeling ervan kan nauwelijks overschat worden.

Betrouwbare partner

Het is wel zo dat China in de diverse internationale economische instituties een rol opeist die in overeenstemming is met zijn economische gewicht. De Verenigde Staten hebben die begrijpelijke eis zowel in het IMF als de Wereldbank op nogal kinderachtige wijze gesaboteerd. Met als gevolg dat China eigen internationale economische instituties in het leven heeft geroepen. Ook in andere internationale organisaties heeft China zich een opmerkelijk betrouwbare partner getoond. Het heeft in de afgelopen jaren 182 van de 190 resoluties van de Veiligheidsraad gesteund, en is actief betrokken bij de vredesoperaties van de VN.

In militair opzicht heeft China zich al decennia terughoudend getoond, met twee uitzonderingen: de strategische activiteiten in de Zuid-Chinese Zee, die toch moeilijk kunnen worden beschouwd als een dodelijke bedreiging van de Amerikaanse strategische belangen. En de retoriek ten aanzien van Taiwan, dat China beschouwt als een afvallige provincie – wat het historisch gezien ook is. De Verenigde Staten hebben duidelijk gemaakt dat zij een eventuele verovering van Taiwan niet zouden accepteren. Maar volgens alle deskundigen is het uitgesloten dat het huidige China iets tegen Taiwan zal ondernemen als dat enig serieus militair risico met zich mee zou brengen.

De Oeigoeren, Tibet en Hongkong worden door de Chinezen beschouwd als binnenlandse politieke kwesties. Daar kan met recht tegen geprotesteerd worden, maar dat zal met zekerheid niets helpen.

Nieuwe wapenwedloop

Wat kunnen er verder voor bezwaren worden gemaakt tegen het Chinese optreden? Dan gaat het om drie veelgenoemde kwesties: de diefstal van intellectueel eigendom, valutamanipulatie in eigen voordeel en tegenwoordig natuurlijk hacking.

Diefstal van intellectueel eigendom was ooit aan de orde van de dag, maar daar is al jaren paal en perk aan gesteld. Er is een speciale rechtbank waar buitenlandse ondernemingen erover kunnen klagen. Daar worden Chinese bedrijven zeer regelmatig in het ongelijk gesteld. Aan valutamanipulatie maken de Chinezen zich allang niet meer schuldig. Er wordt actief gehackt, maar daarbij moeten we ons realiseren dat vrijwel alle mogendheden daaraan meedoen.

Velen beschouwen ook de omvangrijke investeringen in het kader van het Belt-and-Road-project, dat de verbinding van China met de rest van de wereld moet verbeteren, als een agressieve strategie. Maar in dat geval hebben eigenlijk alle Chinese investeringen buiten eigen land een vijandig karakter, en dat is evidente onzin.

Wie in Washington wil meedoen, beaamt dat China hard moet worden aangepakt

China is geen vijandige natie, maar een economisch concurrent van de VS. Daarbij zijn zijn de allergrootste voordelen het demografische gewicht en de enorme afmetingen van de Chinese economie, die aanzienlijk grotere groeimogelijkheden heeft dan de Amerikaanse. Het Koude Oorlog-frame kan gemakkelijk een overschatting van het gevaar van China met zich meebrengen, nog afgezien van het risico op een nieuwe wapenwedloop. Nimmer in de menselijke geschiedenis is immers zoveel geld verspild als tijdens de wapenwedloop van de Koude Oorlog.

IJzersterke positie

Als we het erover eens kunnen zijn dat van een Koude Oorlog beter niet gesproken kan worden, maar de Verenigde Staten en China wel economisch concurrenten zijn, is de vraag hoe die concurrentie zich zal ontwikkelen. Dat wordt bepaald door de zwakke en sterke kanten van beide naties.

Op dit moment zijn de Verenigde Staten de onbetwiste hegemon. Zij hebben bondgenootschappen of strategische afspraken met zestig naties en maar liefst 766 bases in veertig verschillende landen. Zij beschikken bovendien over het omvangrijkste en modernste militaire apparaat ter wereld, waarin ze jaarlijks evenveel geld investeren als alle andere naties samen aan defensie uitgeven. Daarmee zijn ze in staat om overal ter wereld op korte termijn met geweld in te grijpen. Omdat de Amerikanen hun strategische belangen mondiaal gedefinieerd hebben, zien zij die ook aanhoudend en overal bedreigd. Of dat ook altijd in overeenstemming is met hun nationale belangen is de vraag.

De Amerikanen zijn ook hoofdrolspeler in de internationale economische instituties die ze na de Tweede Wereldoorlog in het leven hebben geroepen. In combinatie met de positie van de dollar als de belangrijkste reservevaluta geeft dat hun een ijzersterke positie in de wereldeconomie, waardoor ze tal van situaties naar hun hand kunnen zetten en vrijwel iedereen kunnen treffen met economische sancties.

De VS zijn niet alleen de onbetwiste nummer één als het gaat om hard power, ze zijn dat ook als het gaat om soft power: de Amerikaanse cultuur is zeer invloedrijk, of het nu gaat om Hollywood, populaire muziek, tv-series of computerprogramma’s. Ten slotte hebben de VS een dynamische en technologisch vernieuwende economie.

Tussen 2011 en 2013 gebruikte China meer cement dan de VS in de hele twintigste eeuw

Hun zwakste punt is zonder meer het disfunctionele politieke systeem, dat de laatste halve eeuw zeer negatieve maatschappelijke effecten heeft gehad. De infrastructuur is sterk verwaarloosd, de gezondheidszorg onwaarschijnlijk duur en weinig effectief, en de enorm toegenomen inkomensverschillen liggen op het beschamende niveau van Rusland of Mexico. Overigens zijn de inkomensverschillen in China minstens even groot of groter.

De Republikeinse Partij is een radicaal gezelschap dat misbruik maakt van het politieke systeem en de democratie systematisch saboteert. Of de populistische blanke woede die Trump aan de macht heeft gebracht eenmalig is geweest, moeten we nog maar afwachten. Trump heeft in elk geval grote schade veroorzaakt aan de alliantiestructuur en het aanzien van de VS.

Routineuze massaproductie

Natuurlijk is de enorme Chinese economie, die nog steeds sterk groeit, bij uitstek het sterke punt van China. Maar ook die indrukwekkende economie heeft wel wat onverwachte zwakke punten. Zo heeft China op afzienbare termijn last van ernstige vergrijzing, zodat zich de vraag laat stellen: zal China oud zijn voor het echt rijk is geworden?

Het enorme Chinese productieapparaat levert nog steeds goederen die economen beschrijven als ‘80 procent van de kwaliteit tegen 60 procent van de prijs’. Het probleem is die 80 procent. China moet ook topproducten kunnen leveren, wil het productietechnisch evenwaardig zijn aan landen als de VS, Duitsland en Japan. Er is te veel sprake van routineuze massaproductie. En te weinig van eigen innovatie. Zeker sinds Xi Jinping aan de macht is gekomen is het toch al repressieve regime nog veel repressiever geworden. Dat kan gemakkelijk leiden tot bureaucratische verstarring en innovatie vertragen of blokkeren.

De allianties van China steken wel heel pover af bij de VS. Strategisch is het land in feite geïsoleerd, met bondgenoten als Noord-Korea, Pakistan en Soedan. De redelijk goede betrekkingen met Rusland zijn geen militaire alliantie. Vrijwel alle naties in de Chinese regio zijn afhankelijk van de Chinese economie, maar dat betekent geenszins dat ze van plan zijn zich door China de wet te laten voorschrijven. Het Chinese leger wordt snel gemoderniseerd, maar heeft toch niet meer dan regionale betekenis. De culturele invloed van China zal wellicht groeien, maar stelt nu niet veel voor.

Thucydides Trap

Wat betekent dit voor de competitie van de twee grootste economieën ter wereld? Hoe groot is de kans dat de nogal verhitte retoriek van beide kanten leidt tot verdere verscherping van het conflict of zelfs op den duur tot een militair conflict?

In 2012 schreef de Amerikaanse politicoloog Graham T. Allison een artikel in de Financial Times waarin hij waarschuwde voor de zogenoemde Thucydides Trap. Hij duidde daarmee op een veelvoorkomende historische situatie waarin een hegemoniale natie wordt uitgedaagd door een nieuwe natie met hegemoniale ambities. In twaalf van de zestien door hem geanalyseerde gevallen leidde die situatie tot oorlog. Dat zou de VS en China ook kunnen overkomen.

China heeft op afzienbare termijn last van ernstige vergrijzing

Deze waarschuwing was gebaseerd op het drijfzand van de historische analogie. Niets heeft zoveel beleidsmatige ellende veroorzaakt als historische analogieën. Een analogie levert noch een overtuigende verklaring, noch een betrouwbare voorspelling. Dat de VS en China met elkaar in oorlog zullen geraken lijkt mij uiterst onwaarschijnlijk. Een flinke oorlog zou zeker leiden tot het gebruik van nucleaire wapens en zodoende beide partijen immense schade berokkenen. Is een dergelijke oorlog onmogelijk? Nee, maar wel extreem onwaarschijnlijk. Infantiele schermutselingen in de Zuid-Chinese Zee, dat zou nog kunnen.

Wat gaat er dan gebeuren tussen deze partijen? Verrassend weinig, denk ik eerlijk gezegd. China zal een militair conflict de komende decennia mijden als de pest; het kan immers alleen maar profiteren van zijn verdere snelle economische groei. Voor China is geduld een schone zaak.

Wat kunnen de VS doen om de verdere groei van China te vertragen of anderszins te saboteren? Eigenlijk niet veel. China houdt zich redelijk aan de regels en bondgenoten van de Amerikanen gaan niet mee met de mythe dat China een ‘existentiële dreiging’ is. De Europese Unie sloot onlangs nog een omvangrijke investeringsovereenkomst met het land, overigens zeer tegen de zin van de USA. De EU is een belangrijker handelspartner van China dan de VS.

Het ‘ontkoppelen’ van de Amerikaanse en de Chinese economie zou rampzalige gevolgen hebben voor een aanzienlijk deel van het Amerikaanse bedrijfsleven. Trumps tariefoorlog tegen China heeft de VS niets opgeleverd en de Chinezen bleken in staat om pijnlijk terug te slaan. Wat de VS resteert, als ze niet opzettelijk ruzie zoeken, is accommodatie in enigerlei vorm. Daarbij kunnen ze zich dan troosten met de gedachte dat zij als mondiaal opererende natie nog een aanzienlijk deel van deze eeuw een hoofdrol kunnen spelen.