Oekraïne bestaat voor zeventig procent uit zeer vruchtbare landbouwgrond. Het land geldt daarom ook wel als de graanschuur van Europa. Die eretitel bracht de Oekraïners echter vooral veel ellende. Een hele reeks van buitenlandse machthebbers greep naar het Oekraïense graan.

De geschiedenis van Oekraïne als graanschuur van Europa begint zesduizend jaar geleden. Uit archeologische vondsten blijkt dat toen de eerste landbouwers actief waren in het huidige Oekraïne. Zij hadden een goede plek uitgekozen, want Oekraïne is gezegend met chernozem. Dat is Russisch voor ‘zwarte aarde’: een buitengewoon vruchtbare bodem, die in principe geen meststoffen nodig heeft.

Chernozem komt op twee plaatsen ter wereld op grote schaal voor: onder de Amerikaanse Great Plains en onder de Euraziatische steppe, vooral in Oekraïne en het zuiden van Rusland. Zwarte aarde is uitermate geschikt voor het verbouwen van graan en andere landbouwproducten. Vandaag de dag komt meer dan een kwart van de wereldwijde tarweproductie uit Rusland en Oekraïne. En dat geldt ook voor bijna twee derde van de zonnebloemolie in de wereld en een kwart van het koolzaad.

Oekraïne heeft 42 miljoen hectare aan landbouwgrond, het grootste oppervlak in Europa. Van de blauw-gele Oekraïense vlag wordt ook wel gezegd dat hij symbool staat voor de uitgestrekte graanvelden onder een strakblauwe hemel. De vruchtbare aarde is een bron van rijkdom voor de Oekraïners.

Tegelijkertijd verbeeldt de rood-zwarte vlag waar Oekraïense nationalisten soms mee zwaaien het bloed van Oekraïners dat is vergoten in de strijd om de zwarte aarde. In de geschiedenis hebben naburige machthebbers, tsaren en dictators vaak hun begerige oog op het wuivende Oekraïense graan laten vallen.

Handelspartner van Athene

Vanaf de 7^e eeuw voor Christus handelden Griekse kooplui met bewoners van de noordkust van de Zwarte Zee. Naast onder meer honing en huiden vervoerden ze vooral graan naar de Griekse stadsstaten. Die hadden zelf maar weinig vruchtbare landbouwgrond, dus de graanimport was van levensbelang.

Om de aanvoer zeker te stellen, stichtten de Grieken kleine kolonies op de Krim en rond de Straat van Kertsj en de Zee van Azov. Het Bosporuskoninkrijk dat daaruit ontstond was misschien wel de belangrijkste handelspartner van het machtige Athene. De bakermat van de westerse democratie werd gevoed met Oekraïens graan.

Het Bosporuskoninkrijk ging later op in achtereenvolgens het Romeinse Rijk en het Byzantijnse Rijk. Door de invallen van nomadische stammen die vanaf de Grote Volksverhuizing over de Euraziatische steppe raasden, werd de band tussen de graanschuur en de rest van Europa verbroken.

Moedernegotie

De zwarte aarde vormde vanaf de late negende eeuw de voedingsbodem voor het Kievse Rijk (Kiev Roes), maar ook dat werd het slachtoffer van nomadische aanvallen. In 1240 maakte de Gouden Horde de trotse hoofdstad met de grond gelijk. Tot die tijd was Kiev met zo’n 50.000 inwoners na Constantinopel, Parijs en Venetië een van de grootste steden van Europa.

Fluitschepen werden in de 17e eeuw gevuld met graan.

Vanaf het midden van de veertiende eeuw wist het Pools-Litouwse Gemenebest grote delen van het huidige Oekraïne te veroveren. De Polen introduceerden een feodaal stelsel en grootgrondbezitters voerden de graanproductie op. Het Oekraïense graan vond gretig aftrek in West-Europa, waar de steden vanaf de vijftiende eeuw een enorme groei doormaakten.

Nederlandse schippers verscheepten grote hoeveelheden graan van de havenstad Danzig aan de Oostzee naar Amsterdam. Deze moedernegotie werd deels geteeld op de zwarte aarde in het westen van Oekraïne. De vraag naar graan was zo groot en de prijs zo hoog dat het loonde om het over rivieren naar Danzig te verslepen. De hoeveelheid graan die werd vervoerd over de Oostzee nam explosief toe van 12.000 ton in 1492 tot 248.000 ton in 1618. Uit deze periode stamt de reputatie van graanschuur van Europa.

Lijfeigenschap

Ontevredenheid over Poolse overheersing dreef de Oekraïners in de zeventiende eeuw in de armen van de Russen. Maar ze kwamen van de regen in de drup terecht. De Russen brachten ook lijfeigenschap naar de Oekraïense akkers. In de daaropvolgende eeuwen werd het huidige Oekraïne stukje bij beetje ingelijfd. Het werd de graanschuur van het Russische Rijk.

Tsarina Catharina de Grote stichtte in 1794 op de plek van een oude Griekse kolonie de stad Odessa als ijsvrije haven voor de graanexport. Ook de havensteden Marioepol, Cherson en Mikolajiv stammen uit die tijd. Via de Zwarte Zee en de Bosporus vond het Oekraïense graan zijn weg naar de rest van de wereld. Na de industriële revolutie kwam het ook terecht in de magen van fabrieksarbeiders in snel groeiende Europese steden.

Oekraïne was van groot economisch belang voor de Russische schatkist. Rond 1900 kwam 90 procent van de Russische graanexport uit Oekraïne. Odessa werd het belangrijkste exportcentrum van het Russische Rijk en groeide uit tot de vierde stad na Moskou, Sint-Petersburg en Warschau.

Collectivisatie

Het Russische Rijk viel uiteen na de revolutie van 1917. In de daaropvolgende burgeroorlog vochten Oekraïense nationalisten voor onafhankelijkheid. Maar de bolsjewisten zetten onder aanvoering van Vladimir Lenin alles op alles om de zwarte aarde in handen te krijgen. Oekraïne werd een Sovjetrepubliek.

De communistische heilstaat werd gebouwd op een fundament van Oekraïens graan.

‘Graan is de valuta aller valuta’, zou Lenin gezegd hebben met zijn plannen voor een communistische wereldrevolutie in het achterhoofd. Revolutionairen moesten immers ook eten. En dat gold ook voor het arbeidersproletariaat in de steden. De communistische heilstaat werd gebouwd op een fundament van Oekraïens graan.

De Sovjet-Unie raakte na de revolutie internationaal geïsoleerd, dus exploitatie van alle natuurlijke bronnen – inclusief de bevolking – was van levensbelang. Lenins opvolger Jozef Stalin maakte daar werk van met de collectivisatie van de landbouw in 1930. Alle landbouwgrond werd onteigend. Een deel van de boeren veranderde in staatsboeren en een ander deel in arbeiders in steden of strafkampen.

Hongerdoden

De gedwongen collectivisatie stuitte op zwaar verzet en leidde vervolgens tot enorme hongersnood in de landbouwgebieden van de Sovjet-Unie, vooral in Oekraïne. In 1932 bestempelde Stalin de hongersnood tot politiek probleem, waar de ongedurige Oekraïners zelf de schuld van droegen. Zijn oplossing: de honger concentreren in Oekraïne door al het graan met geweld in beslag te nemen en naar de rest van de Sovjet-Unie te sturen. Ook het Oekraïense nationalisme zou dan uitdoven.

In wat later in Oekraïne de Holodomor – letterlijk: vermoorden door uithongering – is gaan heten, kwamen ongeveer 3,5 miljoen Oekraïners om het leven. In de Sovjet-Unie als geheel waren er 7 miljoen hongerdoden te betreuren. In maart 1933 lagen elke dag honderden lijken in de straten van Charkov.

Voordat de grens werd gesloten door het Rode Leger, vluchtten duizenden boeren naar Polen. Zij smeekten om een bevrijdingsoorlog. De Poolse grenswacht rapporteerde: ‘De bevolking hoopt op gewapende interventie vanuit Europa.’ Die zou in 1941 volgen, maar niet op de wijze waarop de Oekraïners hadden gehoopt.

Duitse kolonisten

Hitler hield de Holodomor voor als een schrikbeeld in de campagne voor de laatste verkiezingen van de Weimarrepubliek in 1933. Hongersnood moest koste wat kost worden voorkomen in Duitsland. Hitler was geobsedeerd met voedselproductie en in Mein Kampf en zijn Zweites Buch keek Hitler jaloers naar het Britse Rijk en de Verenigde Staten.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog was pijnlijk duidelijk geworden hoe kwetsbaar Duitsland was als het ging om het dagelijks brood. Omdat zij de wereldhandel in hun greep hadden, konden de Britten de voedseltoevoer naar Duitsland afknijpen.

De Amerikanen hadden dat probleem niet, omdat zij in de negentiende eeuw hun frontier hadden gekoloniseerd. Dankzij de verovering van de zwarte aarde van de Great Plains hoefden zij zich nooit meer zorgen te maken om hun voedselvoorziening. Duitsland moest volgens Hitler op het Europese continent ook Lebensraum veroveren. Met zijn eigen zwarte aarde zou Duitsland ook economisch autarkisch worden. ‘Ik heb Oekraïne nodig, zodat niemand ons ooit nog eens kan uithongeren, zoals in de vorige oorlog’, concludeerde Hitler.

En Hitler trok de parallel door. Net als in het Amerikaanse Wilde Westen moest de oorspronkelijke bevolking van Oekraïne simpelweg plaatsmaken voor Duitse kolonisten. Hitler schreef: ‘Het is ondenkbaar dat een hoger volk moeizaam moet leven op een ontoereikend oppervlak, terwijl amorfe massa’s, die niets bijdragen aan de beschaving, oneindige lappen bevolken van een gebied dat tot de vruchtbaarste gebieden ter wereld behoort.’

Hitler: ‘Ik heb Oekraïne nodig, zodat niemand ons ooit nog eens kan uithongeren’

Volgens Hitler was het gebied ten oosten van Duitsland altijd door ‘buitenlandse elementen’ bestuurd, nu door ‘het bolsjewisme van het internationale Jodendom vanuit zijn machtscentrum in Sovjet-Rusland.’ Zodra de Duitsers de Joden hadden vervangen als koloniale heersers, kon voedsel uit Oekraïne van de nutteloze Sovjetvolken richting dankbare Duitse steden en een onderworpen Europa worden getransporteerd.

Hitlers machtsfantasieën dreven hem tot een verschrikkelijke veroveringsoorlog én de Holocaust. Vooral in Oekraïne vielen miljoenen slachtoffers en trok de oorlog een spoor van verwoestingen. Terecht bestempelt de Amerikaanse historicus Timothy Snyder Oekraïne tot een van de ‘bloedlanden’ van de Tweede Wereldoorlog.

Communistisch wanbeleid

Dankzij rampzalige beslissingen van Stalin en diens opvolger Nikita Chroesjtsjov ging het na de oorlog verder bergafwaarts met de Oekraïense graanproductie. In de economische wederopbouwplannen ging alle aandacht uit naar snelle industrialisatie en de inefficiënte landbouw werd verwaarloosd, ook in Oekraïne.

Stalin en Chroesjtsjov, 1936.

Waar het Russische Rijk rond de eeuwwisseling een grote exporteur van graan was geweest, importeerde de Sovjet-Unie vanaf de jaren ’70 op grote schaal graan uit de Verenigde Staten. Door economisch wanbeleid was Moskou afhankelijk geworden van de Amerikaans zwarte aarde. In 1985 importeerde de Sovjet-Unie maar liefst 55 miljoen ton tarwe.

Oekraïne was ondertussen – vooral in het oosten – volgebouwd met zware industrie. Het land werd wereldwijd de grootste leverancier van mangaanerts, bezette de tweede plek als leverancier van ijzererts en was de derde tractorbouwer ter wereld. De kwaliteit was over het algemeen niet om over naar huis te schrijven. En veel tractoren stonden weg te roesten op de Oekraïense akkers omdat er geen reserveonderdelen waren.

Megabedrijven

Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie bracht ook op landbouwgebied een radicale omwenteling. Oligarchen kochten in de chaotische wildwestperiode na de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991 voor een appel en een ei sterk verouderde collectieve boerderijen op. Grootgrondbezit was terug van weggeweest. Een derde van de 42 miljoen hectare aan Oekraïense landbouwgrond is nu in handen van een honderdtal megabedrijven.

De nieuwe grootgrondbezitters investeerden wél in moderne landbouwmachines en -technieken. Om de oogsten nog verder op te voeren, gebruikten ze op grote schaal kunstmest. De aantasting van het milieu en de groeiende ongelijkheid op het platteland werden door achtereenvolgende Oekraïense regeringen door de vingers gezien.

Graan en andere landbouwproducten vinden namelijk weer als vanouds via Catharina’s havensteden aan de Zwarte Zee hun weg naar de rest van de wereld. Oekraïne is in de afgelopen dertig jaar uitgegroeid tot de vijfde exporteur van tarwe ter wereld, vooral naar het Midden-Oosten, Afrika en Azië.

Het associatieverdrag met de EU was ook bedoeld om het Oekraïense graan weer op de Europese markt te krijgen.

Vooral de laatste jaren gaat het hard, omdat de Oekraïense autoriteiten de megabedrijven nog meer de vrije hand hebben gelaten. Het associatieverdrag met de Europese Unie was ook bedoeld om het Oekraïense graan ook weer op de Europese markt te krijgen.

Vóór 2022 streefde Oekraïne naar de derde plek op de wereldranglijst. Maar dat was voordat er tanks in plaats van tractoren door de Oekraïense zwarte aarde ploegden en havensteden als Marioepol onder vuur werden genomen. De export van Oekraïens en Russisch graan kwam door de oorlog in Oekraïne stevig onder druk te staan. Het gevolg: wereldwijd torenhoog stijgende voedselprijzen en tekorten.

Klimaatverandering

Er zijn stemmen die zeggen dat het Poetin net als Stalin en Hitler allemaal om de zwarte aarde van Oekraïne te doen is. Met klimaatverandering in het achterhoofd zou hij door het inlijven van Oekraïense landbouwgrond een belangrijk deel van de wereldwijde voedselproductie in handen krijgen. Een derde van de wereldbevolking is aangewezen op tarwe als basisingrediënt van het dieet.

Nu al zijn het Midden-Oosten, Afrika en Azië voor hun voedselvoorziening zeer afhankelijk van graan uit Rusland en Oekraïne – Egypte haalt er bijvoorbeeld 70% van zijn graanimport vandaan – en stijgende prijzen kunnen leiden tot grote instabiliteit en een nieuwe vluchtelingencrisis. Hoge voedselprijzen vormden in 2011 de aanleiding voor de Arabische Lente.

Met het oog op de toekomst is het ook belangrijk om te kijken wat er onder de zwarte aarde zit. Oekraïne herbergt ook de grootste reserves aan zeldzame aardmineralen en metalen van Europa, zoals lithium, gallium en germanium. Ze zijn onmisbaar voor de klimaattransitie. Daarom sloot de Europese Unie in 2021 een strategisch partnerschap met Oekraïne om ze te ontginnen.

Buitenlandse mogendheden kijken van oudsher met buitengewone interesse naar de de zwarte aarde van Oekraïne. Die heeft het land bepaald niet alleen maar vrede en voorspoed gebracht. De geschiedenis van de graanschuur van Europa is er helaas vooral een van onderdrukking en geweld.

Ivo van de Wijdeven is historicus en politiek analist