Problemen op het spoor, bergen administratie in de zorg en massaontslagen bij de post. Allemaal zijn ze terug te leiden tot één ding: mislukte marktwerking. Zeven jaar lang schreef journalist Sander Heijne voor de Volkskrant en De Correspondent over marktwerking in Nederland. Zijn ontdekkingen verzamelde hij in een boek: Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u. Dertig jaar marktwerking in Nederland.

In 2011 krijgt Sander Heijne een plek op de redactie transport van de Volkskrant. Dit is bepaald niet zijn droomaanstelling; wat heeft hij nu met transport? Die eerste weken loopt hij dan ook zoekend op de redactie rond. Dan begint het te sneeuwen. Binnen de kortste keren ligt het hele spoornetwerk van Nederland plat. Voor het derde jaar op rij.

Heijne voelt dat er meer achter zit en gaat op onderzoek uit. ‘De verklaring van de persvoorlichters, dat er brokken opgehoopt ijs van de wielkappen precies in de wissels zouden zijn gevallen, overal in Nederland, leek me erg onwaarschijnlijk,’ zegt Heijne, ‘Maar andere informatie had ik niet. Dus besloot ik direct naar de werknemers te stappen. Deze kwamen met een ander verhaal. Als sneeuw met de verkeerde hoek de wissels in waait, dan zit het vast. Maar al sinds de oprichting van de spoorwegen gebeurt dat. Vroeger was dat niet zo’n probleem. Toen stapte je gewoon uit en maakte die wissel sneeuwvrij, maar sinds NS en ProRail gesplitst zijn mag het treinpersoneel van NS niet meer aan de wissels komen. ProRail heeft echter niet overal personeel staan. En dus loopt het systeem vast.’

En u maakte de koppeling met marktwerking?
‘Dat besef kwam geleidelijk. Het jaar daarvoor had ik al verslag gedaan van het massaontslag van de postbodes, maar dit had ik toen niet gelinkt aan marktwerking. Kostenoperatie, dacht ik. En dat was ook zo, maar die kostenoperatie was nodig omdat er concurrentie was gekomen. En die concurrenten hechten minder belang aan de arbeidsvoorwaarden van het personeel.’

Waarom is de privatisering van de telecomsector wel een succes?
‘Er zijn genoeg verhalen van mensen die vroeger tot een half jaar moesten wachten op hun telefoonaansluiting. Tegenwoordig loop je een winkel in, sluit je een abonnement af en loop je al bellend de winkel uit. Ooit moest de staat dat doen omdat alle telefoonkabels aan elkaar verbonden waren en je niet goed kon vastleggen of een telefoongesprek van de ene of de andere aanbieder afkomstig was. Een overheidsmonopolie was dus logisch. Nu is de technologie veranderd en hebben providers via masten hun eigen netwerk.’

Marktwerking in de publieke sector is dus niet per se slecht?
‘Marktwerking kan heel goed werken. Je moet goed per sector kijken. Leent deze zich voor marktwerking of kan dit beter door de overheid worden gedaan? We hebben ooit een overheid opgericht om de dingen voor ons te regelen die de markt niet spontaan voor ons deed. Wat is er veranderd dat de markt dit nu opeens wel zou kunnen? In mijn boek formuleer ik op basis van mijn ervaringen vier voorwaarden voor succesvolle marktwerking. Dit zijn goede uitgangspunten. Maar mensen op de werkvloer moeten zich veel meer mengen in het debat. Het zijn details die bepalen of marktwerking in een sector werkt.’

 

Mensen voelen zich niet langer economisch veilig bij het CDA en de PvdA

 

Bent u nu behalve journalist ook actievoerder geworden?
‘Vroeger dacht ik: het is de rol van de journalist om zo objectief mogelijk feiten te verzamelen zodat mensen hun eigen mening kunnen vormen. Maar inmiddels heb ik het zo vaak mis zien lopen met marktwerking in de publieke sector, dat ik wel een mening heb gevormd over dit onderwerp. Daarom heb ik ervoor gekozen dit pamflet te schrijven tegen doorgeschoten marktwerking. Ik had de behoefte om mijn visie op dit onderwerp te geven.’

Hoe zou u het dan aanpakken, bij de spoorwegen bijvoorbeeld?
‘Op de spoorwegen is het best simpel, NS en ProRail zijn allebei nog steeds eigendom van de overheid. Deze kan je best weer dichter bij elkaar organiseren. De directies van ProRail en NS verschillen continu van mening over hoe we het beste het spoor kunnen organiseren. Zo wil ProRail minder wissels, want dat maakt de kans op storingen minder, maar NS wil juist meer wissels want dan kan je in het geval van een storing nog omleiden. Dat komt doordat ProRail wordt afgerekend op hoe vaak er een storing is op het spoor en NS op hoeveel vertraging er is. Ik zeg: voeg die directies van NS en ProRail weer gewoon samen.’

U laat het allemaal erg logisch klinken. Waarom gaat het toch nog fout?
‘Dat vind ik erg moeilijk te begrijpen. Er zijn stapels rapporten geschreven, vaak in opdracht van de politiek, over waarom dingen mis gaan in de publieke sector. En zelfs op voorhand: de commissie-Wijffels onderzocht wat te doen met de spoorwegen maar adviseerde niet te splitsen. Je kan wel mensen aan het werk zetten, maar als je daar vervolgens niet naar luistert en je eigen ideologie voorrang geeft, wat ben je dan aan het doen als politicus? Politici zitten vast in hun ideologie. Bovendien willen ze later ook nog aan het werk, dat weegt ook mee. Berucht is het voorbeeld van Camiel Eurlings, die als minister van alles regelde voor KLM om na zijn ministerschap de overstap te maken naar de luchtvaartmaatschappij. Of de spoorwegwoordvoerder van het CDA die ook commissaris was bij Arriva.’

 

Van onderaf, op de werkvloer, zien mensen het beste waar de schoen wringt

 

Wordt de politiek dan helemaal niet op de mislukte marktwerking afgerekend?
‘CDA en PvdA waren grote volkspartijen, die hadden samen 103 zetels in 1989. Dat zijn er nu nog geen dertig. Mensen voelen zich niet langer economisch veilig bij die partijen. Artsen en verpleegkundigen zijn veertig procent van hun tijd bezig met bureaucratie en postbodes hebben hun banen vernietigd zien worden. Ik denk dat dit een belangrijke verklaring is voor de afkeer van deze partijen. ‘

Hoe moeten we nu verder?
‘Van onderaf, op de werkvloer, zien mensen toch vaak het beste waar de schoen wringt. Uiteindelijk denk ik dat die mensen het zelf moeten doen, omdat ik het vanuit de politiek niet zie gebeuren. Ik heb heel lang moeten nadenken over het laatste hoofdstuk van mijn boek: zoals het nu gaat werkt het niet maar politici doen er niets aan, en dan? Wie zet het dan op de agenda? De huisartsen lukt het nu. Zij kwamen met een concreet wensenlijstje. Drie simpele stellingen waar niemand het mee oneens kan zijn. Binnen een week had driekwart van de beroepsgroep het ondertekend, daar kun je als politiek niet omheen. Zo kunnen wij stukje bij beetje de uitwassing van het marktdenken waar we last van hebben opruimen. Het is een lange en moeilijke strijd. Maar het kan.’

Sander Heijne, Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u. 30 jaar marktwerking in Nederland
De Correspondent, 192 p. €18,-

Benieuwd naar het hele boek? Bestel ‘m in onze webshop.

Foto Rutte en Asscher: Martijn Beekman