Als 16-jarige jongen verslond Maarten ze, de bekende blauwe deeltjes in de serie ‘Wonderreizen’. Het waren educatieve avonturenromans die verslag deden van de industrieel-wetenschappelijke revolutie van de twintigste eeuw. De auteur, afkomstig uit een aartsconservatief Frans milieu, zou zelf altijd gemengde gevoelens houden over de razendsnelle technologische vooruitgang.

Uit Maarten 2021-01. Bestel losse nummers hier.

Deze Fransman leefde van 1828 tot 1905. Hij werd in Nantes geboren in een burgerlijk, zeer conservatief, monarchistisch en religieus milieu. Zijn vader was een succesvolle advocaat en had graag gezien dat zijn zoon zijn praktijk had overgenomen. De zoon had literaire ambities, maar hij was even burgerlijk en behoudend als de familie waaruit hij afkomstig was. Naar de gewoonte van zijn tijd en milieu was hij antisemitisch. In de fameuze Dreyfus-affaire stond hij aan de kant van de anti-Dreyfusards, ook toen allang duidelijk was dat Dreyfus onschuldig was. De bloedige afrekening met de Commune van Parijs in 1871 deed hem veel genoegen. Hij trouwde met een weduwe die zo mogelijk nog burgerlijker was dan hijzelf en woonde en werkte het grootste deel van zijn leven in Amiens, een door en door bourgeois provincieplaats, zij het met een superbe kathedraal.

Deze beschrijving klinkt weinig veelbelovend, maar betreft gek genoeg Jules Verne, die 64 bijzonder originele romans schreef, waarvan sommige behoren tot de bekendste klassiekers uit de negentiende-eeuwse literatuur. In de afgelopen decennia verschenen diverse van zijn boeken in de prestigieuze Pléiade-reeks. Samen met zijn uitgever was Verne de uitvinder van een nieuw genre, de roman scientifique, de wetenschappelijke roman. Hij wilde zijn lezers duidelijk maken hoe de wereld in elkaar zat, aan de hand van de nieuwste wetenschappelijke inzichten. Hij schreef avonturenromans die ook educatief waren. Zijn avonturiers waren wetenschappelijk geschoolde helden, die steeds uitlegden wat er gebeurde. Dat klinkt niet echt enerverend, maar zijn beste romans waren dat wel.

Verne wilde zijn lezers duidelijk maken hoe de wereld in elkaar zat

Zo werd Verne de kroniekschrijver van de belangrijkste revolutie in de menselijke geschiedenis sinds de agrarische revolutie. Die had duizenden jaren in beslag genomen, maar de industrieel-wetenschappelijke revolutie die Verne beschreef voltrok zich in minder dan een eeuw. Toen Verne werd geboren bevond deze zich nog in het embryonale stadium, toen hij stierf had hij zich al ten volle ontplooid: in het jaar dat Verne overleed publiceerde Einstein zijn relativiteitstheorie. Tussen 1860 en 1900 werden stoomturbines, elektriciteitsopwekking, verbrandingsmotoren, auto’s, de telefoon, draadloze communicatie, vliegtuigen, film en geluidsregistratie uitgevonden. Fotografie en de telegraaf bestonden al wat langer. In de tweede helft van de negentiende eeuw, kortom, werden de fundamenten gelegd voor de wereld waarin wij ook nu nog leven. Alleen micro-elektronica en antibiotica zijn in onze eeuw toegevoegd.

Luchtballon
Verne deed niet aan sciencefiction zoals weleens is beweerd; hij ging altijd uit van bestaande technische vindingen en apparatuur, maar wist de mogelijkheden daarvan meesterlijk te extrapoleren. Hij begon al vroeg te schrijven, van alles en nog wat: gedichten, verhalen en toneelstukken. Jules wist zeker dat hij schrijver wilde worden. Zijn vader zag natuurlijk niets in die ambities – welke bourgeoisvader wil dat zijn zoon schrijver wordt? Dat is immers een uiterst onzeker beroep, waar verloedering op de loer ligt. Naar zijn vaders wens studeerde Verne rechten, dat deed hij grotendeels in Parijs. Hij maakte de studie ook af, maar bleef bij zijn verlangen schrijver te worden. In Parijs bezocht hij literaire salons en kreeg zodoende goede contacten in die wereld. Gedurende enige jaren werkte hij voor een operahuis. Ondertussen schreef hij in verschillende genres: toneelstukken, maar ook populair-wetenschappelijke artikelen voor familietijdschriften.

Jules Verne en zijn werk, verbeeld op een verpakking van chocolade.

In 1851 schreef hij een artikel over een reis in een luchtballon. Dit was het genre waarmee hij uiteindelijk een beroemd man zou worden, maar toen was dat nog in het geheel niet duidelijk. Deze activiteiten leverden weinig op en zijn carrière als schrijver maakte geen vorderingen. Teneinde voldoende te kunnen verdienen om te trouwen werkte Verne enige tijd als beursmakelaar. Pas in 1862 nam zijn schrijversbestaan een beslissende keer ten goede. Via een wederzijdse kennis ontmoette hij de succesvolle uitgever Pierre-Jules Hetzel. Verne bood hem het manuscript aan van een roman waarin hij zijn liefde voor cartografie en ontdekkingsreizen had gecombineerd: Een reis in een luchtballon. Daar zag Hetzel wel wat in. Na enige revisie werd de roman gepubliceerd onder de titel Vijf weken in een luchtballon.

Het kaartje van het fictieve eiland vergrootte de overtuigingskracht van het boek enorm

Hetzel had plannen voor een tijdschrift waarin avontuur en wetenschap op educatieve wijze zouden worden gecombineerd. Verne leek hem daarvoor de ideale man. Hij bood hem een contract met een vast salaris voor de productie van drie boeken per jaar, die in eerste instantie als feuilleton zouden verschijnen in zijn Magasin d’éducation et de récreation. Zo begon een unieke samenwerking. Hetzel functioneerde als mentor en redacteur, en zonder hem is het enorme succes van Jules Verne ondenkbaar. Een feuilleton was in die jaren een uiterst effectief verdienmodel. Veel kranten en tijdschriften werden verkocht op basis van zo’n vervolgverhaal – een patente manier om lezers te binden. Een groot deel van de negentiende-eeuwse literatuur is eerst verschenen als feuilleton. Vernes tweede roman voor Hetzel, De avonturen van kapitein Hatteras uit 1864-1865, verscheen als feuilleton in het tijdschrift.

Zodra het Hetzel duidelijk was dat Verne in staat was tot een fenomenale productie van eersteklas avonturenromans, besloot hij diens werk te laten verschijnen in een fraaie reeks onder de naam ‘Voyages Extraordinaires’. In het Nederlands verschenen de boeken als ‘Wonderreizen’ in de bekende blauwe deeltjes. Het hele systeem van een feuilleton dat vervolgens in een goedkope en een luxueuze editie verscheen, werkte wonderwel. Verne produceerde uiteindelijk 64 romans in dat raamwerk, die prachtig werden geïllustreerd. De in totaal zo’n 5000 illustraties geven op zichzelf al een magnifiek beeld van de negentiende eeuw.

Dystopische roman
Hoewel Verne in de tweede helft van de negentiende eeuw de grote popularisator van de wetenschappelijke ontdekking van de wereld was, had hij vanaf de aanvang van zijn schrijverscarrière ambivalente gevoelens over de technische ontwikkelingen. Direct na Hatteras schreef hij een verrassend dystopische roman, Parijs in de twintigste eeuw, waarin cultuur en romantiek ten prooi zijn gevallen aan een oppervlakkige, geheel door de techniek beheerste samenleving. Hetzel vond het maar niks; voor zijn educatieve familietijdschrift was dit veel te pessimistisch. Zo verdween dit bijzondere manuschript in een bureaulade, om daar pas in 1995 weer te worden gevonden. Het werd alsnog met veel succes gepubliceerd. Deze ambivalentie bleef echter in Vernes werk aanwezig, en werd sterker naarmate hij ouder werd. Zijn beste en bekendste boeken schreef Verne tussen 1864 en 1875. Een beperkte opsomming: Naar het middelpunt der aarde (1864), Van de aarde naar de maan (1865), De kinderen van kapitein Grant (1867-1868), 20.000 mijlen onder zee (twee delen, 1869-1870), De reis om de wereld in 80 dagen (1872), Het geheimzinnige eiland (twee delen, 1873-1875) en Michael Strogoff, koerier van de tsaar (1874-1875). Het zijn zonder uitzondering boeken die zich nog steeds met genoegen laten lezen.

Verne werd een welgesteld man. Het meeste geld verdiende hij overigens niet via zijn contract met Hetzel, maar door de toneelbewerkingen van De reis om de wereld in 80 dagen en Michael Strogoff, koerier van de tsaar. Die stukken werden duizenden malen opgevoerd. In de jaren vijftig werden 20.000 mijlen onder zee en De reis om de wereld in 80 dagen spectaculair verfilmd. Ik kan die films niet aanbevelen. Vooral de verfilming van 20.000 mijlen onder zee is voor een intelligent mens niet om aan te zien. Als altijd in zulke gevallen: lees het boek!

Een illustratie uit 20.000 mijlen onder zee, getekend door de Franse kunstenaar Édouard Riou.

75 cent
Mijn persoonlijke voorkeur gaat uit naar de combinatie van 20.000 mijlen onder zee en Het geheimzinnige eiland. De vier delen horen bij elkaar omdat het tweede deel van Het geheimzinnige eiland de finale bevat van 20.000 mijlen onder zee. Verne zelf zei dat hij 20.000 mijlen onder zee van al zijn romans met het meeste plezier had geschreven. Het geheimzinnige eiland wordt tegenwoordig allerwege beschouwd als zijn beste en interessantste boek, omdat het ook een soort thriller is. Het zijn het de eerste romans van Verne die ik las, waarschijnlijk toen ik een jaar of vijftien of zestien was. Ik las ze in een ernstig door de tand des tijds aangevreten Nederlandse editie van de ‘Wonderreizen’, vermoedelijk daterend uit de vroege jaren dertig, maar zeker weet ik dat niet. Het jaar van publicatie ontbreekt. Voorin staan zo’n vijftig titels van de ‘Wonderreizen’ die in het Nederlands verkrijgbaar waren. De prijs per deel bedroeg 75 cent, de volkseditie kostte 30 cent en de editie in prachtband 1 gulden. Ook in Nederland was Verne kennelijk zeer succesvol. Wat mij enorm aansprak was het keurig uitgevoerde kaartje van het fictieve eiland. Dat vergrootte mijns inziens de overtuigingskracht van het boek enorm.

De suggestie een roman te schrijven over onderzeese avonturen kwam van de schrijfster George Sand, die Verne in een brief bedankte voor de aangename afleiding die zijn boeken haar in moeilijke uren hadden geboden. Twee jaar later bood de tweede Parijse wereldtentoonstelling diverse panklare suggesties voor een avontuur onderzee. Er werden daar moderne duikapparatuur getoond en een aansprekend model van een onderzeeboot. Ook was er een reuzenaquarium te zien, dat de toeschouwers het gevoel gaf op de bodem van de zee te lopen.

Kapitein Nemo
In de roman die Verne uiteindelijk schreef creëerde hij zijn meest memorabele hoofdfiguur, kapitein Nemo, de geniale constructeur van een elektrisch aangedreven onderzeeboot, de Nautilus. Nemo, die de mensheid boos en gegriefd de rug heeft toegekeerd, doorkruist onder water de wereldzeeën. Waarom Nemo de mensheid vaarwel heeft gezegd blijft ongewis. Verne had oorspronkelijk van Nemo een Poolse edelman gemaakt, wiens familie door de Russen was vermoord tijdens de Russische repressie van de Poolse opstand van 1863. Daar moest Hetzel niets van hebben, omdat Rusland een lucratieve markt was voor zijn uitgeverij. Daarom besloot Verne Nemo’s achtergrond in het duister te laten.

Een afbeelding uit Vernes roman. De reis naar de maan, door illustrator Stefano Bianchetti.

Het geheimzinnige eiland is een klassieke robinsonade, sedert de eerste versie van Daniel Defoe in 1719 een geliefd genre. Tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog ontsnappen vijf mannen in een luchtballon uit Richmond. Door een enorme storm worden ze eindeloos voort geblazen en ze komen uiteindelijk terecht op een schijnbaar onbewoond vulkanisch eiland in de zuidelijke Stille Oceaan. De leider van de luchtschipbreukelingen is ingenieur Cyrus Smith, bij uitstek een van die wetenschappelijk gevormde helden van Vernes avonturenromans. Binnen een paar jaar weten de vijf mannen met ongekende ijver en deskundig de weg gewezen door Smith op hun eiland de hele negentiende-eeuwse beschaving te herscheppen. Ze worden bekwame land- en scheepsbouwers. Ze wekken elektriciteit op en construeren een telegraafverbinding.

Het ontbreekt hun aan vrijwel niets. En wat wel ontbreekt – instrumenten, boeken en geneesmiddelen – wordt op geheimzinnige wijze verstrekt door een Goede Genius. Diezelfde geheimzinnige instantie schiet ook de zeerovers dood die hun eiland dreigen te veroveren. De vraag wie of wat de Goede Genius zou kunnen zijn geeft de twee delen hun spanning.

Binnen een paar jaar weten de vijf mannen op hun eiland de hele negentiende-eeuwse beschaving te herscheppen

Op een naburig eiland treffen de mannen een totaal verwilderde figuur aan die daar voor straf is achtergelaten. Aan het eind van het verhaal wordt duidelijk dat de Goede Genius kapitein Nemo is. De brave en hardwerkende kolonisten hebben hem deels verzoend met de mensheid. De Nautilus bevindt zich in een grot onder de vulkaan en kan daar niet meer weg. Dat is niet erg, want Nemo is stervende. Dat zorgt voor de eerste aangrijpende slotscène. Nadat de Nautilus definitief is gezonken wordt duidelijk dat de vulkaan weer tot leven is gekomen. Hij explodeert en er blijft van het eiland slechts een enkele rots over, waar de kolonisten ogenschijnlijk ten dode zijn opgeschreven. Dat is de tweede aangrijpende slotscène.

Op dat moment verschijnt het zeiljacht Duncan, dat we kennen van De kinderen van kapitein Grant. De Duncan komt eigenlijk de inmiddels geheel geciviliseerde wildeman ophalen op het naburige eiland. Dan blijkt dat Nemo op dat eiland een briefje heeft achtergelaten, waarop de coördinaten van het inmiddels opgeblazen eiland zijn genoteerd. Nemo heeft hun leven voor de zoveelste maal gered. De inmiddels zes man kopen een enorm stuk grond in Iowa, met behulp van een kistje diamanten dat ze van Nemo hebben gekregen. Daar leven ze nog lang en gelukkig. Maar zonder Goede Genius hadden ze het, ondanks al hun arbeid en kennis, niet gered.