Met Rusland is van alles mis, erkent mediamagnaat, Derk Sauer. Het is door en door corrupt en voor ondernemers soms zelfs bedreigend. Maarten ging in 2018 met de journalist in gesprek die 32 jaar in Rusland heeft gewoond en gewerkt en daar roerige jaren heeft meegemaakt. 

Uit: Maarten! 2018-4. Foto’s: Sander Heezen

Wat was je huidige positie in Moskou? We weten allemaal dat je een media-imperium in Rusland hebt opgebouwd, dat je aan Sanoma hebt verkocht. Ik meen dat je in 2017 een van je kranten weer hebt teruggekocht – The Moscow Times?
‘Strikt formeel heb ik eigenlijk geen positie. Sinds een paar jaar mogen buitenlanders volgens de foreign media law niet meer dan 20 procent bezitten van een Russisch mediabedrijf. De meeste buitenlandse mediaondernemers en onafhankelijke journalisten zijn daarom uit Rusland vertrokken. Ook het Finse Sanoma, dat in 2005 mijn uitgeverij Independent Media heeft overgenomen, is weg. Tot 1 januari 2018 was ik directeur van het belangrijkste onafhankelijke mediaconcern in Moskou, RBK. Veel mediabedrijven doen aan zelfcensuur – wij niet. We schreven wat we wilden, waren invloedrijk en winstgevend, en uiteindelijk vielen we daarom in 2015 uit de gratie bij de autoriteiten. Er werd voor de deur van onze redactie op straat tegen me gedemonstreerd; ik was “een vijand van het volk”. De eigenaar kreeg een telefoontje: “Waarom verkoop je niet?” Hij begreep de boodschap en heeft de tent overgedaan aan een pro-Kremlin-figuur, die mij vriendelijk verzocht op te stappen.’

Was je niet gekrenkt – wat maken ze me nu?
‘Het is natuurlijk jammer, maar ik heb gelukkig geen groot ego. In 2017 heb ik inderdaad The Moscow Times teruggekocht. De krant is eigendom van een Nederlandse stichting die door mij wordt geleid. We hebben toen meteen het 25-jarig bestaan van The Moscow Times gevierd. Daarmee ben ik terug op de plek waar ik ben begonnen vlak voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie begin 1990, toen het land op openbreken stond. Op het gebied van de persvrijheid is het land bijna weer gesloten. De cirkel is vrijwel rond.’

‘Je moet je in Rusland permanent aanpassen aan de veranderende mogelijkheden, anders red je het niet’

 

Voel je je een beetje happy, of heb je het gevoel dat je maar ten dele uit de voeten kunt met wat je eigenlijk zou willen?
‘Dat is een typisch Nederlandse vraag. Russen vragen zich helemaal niet af of ze happy zijn of niet. Ze doen het met de middelen die ze hebben onder de gegeven omstandigheden. Ze leven in het hier en nu.’

Ik begrijp dat je je deze Russische mentaliteit hebt eigen gemaakt?
‘Als je in Rusland leeft, dan heb je geen andere keuze. Alles kan morgen weer anders zijn. Je moet je permanent aanpassen aan de veranderende mogelijkheden, anders red je het niet. Ik ken Nederlanders die zich blijven opwinden en verzetten tegen het onrechtvaardige systeem – allemaal verspilde energie. Je moet het een beetje zien als een spel, een theaterstuk. Mijn vrouw is daar heel bedreven in. Zij benadert ambtenaren altijd uiterst vriendelijk. De gemiddelde loketbediende is dat helemaal niet gewend, en zo krijgt ze in de bureaucratie vaak zaken sneller voor elkaar dan een ander.’

Maar jij hebt in die jaren nooit gedacht: kom, het wordt me nu te dol in Poetins Rusland, ik vertrek?
‘Nee. Moskou is een geweldige stad. Ik heb er altijd met heel veel plezier gewoond. Dat laat je niet zomaar achter je. We hebben er fantastische dingen meegemaakt, we hebben veel goede vrienden, het stikt van de hippe tentjes, mensen houden enorm van het goede leven. Je weet in Rusland nooit van tevoren wat er zal gebeuren. Mijn leven daar is veel interessanter dan in Nederland. Ik maak de gekste dingen mee, het is heel meeslepend.’

‘Ik heb veel te danken aan Rusland, ik voel me verplicht om iets terug te doen’

 

Dat klinkt romantisch en avontuurlijk, maar drukt het autocratische regime niet zwaar op je gemoed?
‘Natuurlijk is er veel mis. Er bestaat geen echte rechtstaat, de persvrijheid is flink aan banden gelegd. Er zijn momenten geweest dat mijn vrouw weg wilde, omdat ik werd bedreigd. Om die reden ben ik ook een tijdje het land uit gegaan.’

Je pendelt al jaren op en neer tussen Nederland en Rusland, maar je voelde je na de dreigementen een paar jaar geleden toch weer veilig genoeg om in Moskou te wonen?
‘Ik ben niet bang aangelegd, en als je in de luwte in Moskou werkt, word je heus niet dagelijks geconfronteerd met mannen uit het Kremlin of criminele afpersers. In de media gaat ook niet veel contant geld om, dus wat dat betreft is het geen maffiabranche. De mensen met wie ik omga zijn aardige, progressieve, hardwerkende hoogopgeleiden. Bij The Moscow Times werken vooral twintigers en dertigers, en ik vind het erg leuk om hen een beetje te adviseren en coachen. Ik vind het bovendien ontzettend belangrijk dat er in Rusland nog altijd onafhankelijke journalistiek wordt bedreven en dat dit niet alleen vanuit het buitenland gebeurt. Er zijn wel mensen die zeggen: “Derk, als jij nu ook nog vertrekt, is het met de persvrijheid helemaal gedaan.” Ik heb veel te danken aan Rusland, ik voel me verplicht om iets terug te doen.’

De krant is voor jou een ideëel project?
‘Ik heb The Moscow Times zeker niet teruggekocht om er iets aan te verdienen, maar ik blijf wel uitgever en probeer minimaal quitte te spelen. Dat lukt nu trouwens nog niet. The Moscow Times verschijnt online, maar we maken ook papieren edities, onder andere in het Chinees. China is een van de groeimarkten voor Rusland. Het wemelt van de Chinese toeristen.’

En kun je een beetje schrijven wat je wilt?
‘Verreweg het belangrijkste medium is de tv. Die is in handen van de staat en brengt pure propaganda. Wij zijn een kleine krant en ook nog Engelstalig. Veel van onze lezers wonen in het buitenland. De autoriteiten zien ons niet echt als bedreigend.’

Ik heb de indruk dat het kan vriezen en dooien; soms mogen dingen wel geschreven worden, soms niet. Klopt het dat het persbeleid diffuus is, of is er wel een zekere lijn in te ontdekken?
‘Er loopt een streep bij de familie en naaste omgeving van Vladimir Poetin. In mijn vorige functie bij RBK schreven we over de dochter van Poetin en over de Panama Papers. We legden uit hoe Poetins entourage betrokken was bij het wegsluizen van geld. Dat ging kennelijk te ver. Maar in The Moscow Times hebben we gewoon geschreven over de machinaties rondom Poetins verkiezingscampagne. Poetin is de langst zittende Russische leider. Hij zit langer aan het roer dan Stalin of Brezjnev. De staats-tv zendt ook om de haverklap historische beelden uit van de chaotische nadagen van zijn voorganger Boris Jeltsin. Die zijn bedoeld als reminder: realiseert u zich wel hoe goed we het hebben onder Poetin?’

 

‘Poetin is over zijn hoogtepunt heen’

 

Onder Jeltsin was het een rommeltje, het land raakte in een vrije val. De Russische federatie dreigde uiteen te vallen, opkomende oligarchen verrijkten zichzelf enorm, bendes maakten op straat de dienst uit.
‘Met name in zijn laatste periode was het zeer onrustig. In de beeldvorming lijkt het of Jeltsin permanent dronken was, maar hij heeft ook veel voor Rusland betekend. Neem de media: na zijn aantreden was er in 1992 in één klap totale persvrijheid, en daar heb ik van kunnen profiteren. Het ging zelfs zover dat de staatszenders werden geprivatiseerd. Het eerste wat Poetin dan ook deed toen hij in 2000 president werd, was de televisie weer onder overheidscontrole stellen.’

Is Poetin nog altijd zo populair, of is dat een beetje gezichtsbedrog?
‘Poetin is ondanks alle onrust, nog ongekend populair. Toch vermoed ik dat hij over zijn hoogtepunt heen is. Enigszins begrijpelijk; telkens hetzelfde gezicht gaat na al die jaren vervelen. Maar de Russen hebben zich de laatste jaren ook afgekeerd van de politiek. Ze geloven het wel. Ze vinden de politiek corrupt en onbetrouwbaar.’

Dat is natuurlijk ook zo. Het is een dievenbende.
‘Economisch gaat het heel slecht. De Russische economie is net zo groot als de economie van de Benelux. En dat terwijl het een reusachtig land is, rijk aan natuurlijke hulpbronnen. Het land draait vrijwel volledig op de verkoop van olie en gas, het heeft geen maak-industrie. En de voorsprong die de Russen tijdens de Koude Oorlog-jaren hadden op wetenschappelijk gebied is volledig verloren gegaan.’

 

‘Je weet in Rusland nooit waar je aan toe bent’

 

Onbegrijpelijk dat Poetin er ondanks het disfunctionele bestuur in slaagt om de touwtjes in handen te houden. Heeft hij van iemand iets te vrezen?
‘Welnee, zijn macht in het Kremlin is onomstreden. Maar je moet niet vergeten dat Poetin in zijn begintijd geweldig veel geluk heeft gehad met de stijgende olieprijs, die steeg van 6 dollar per liter tot 120 dollar. Het geld stroomde binnen, en daardoor heeft hij orde op zaken kunnen stellen. Daar hadden de Russen behoefte aan na de chaos en instabiliteit onder Jeltsin. Hij is natuurlijk een KGB-man; die is ervoor gemaakt om orde te handhaven. Maar met economie heeft Poetin niet zoveel, daar ligt ook zijn belangstelling niet. Rusland is een enorm land. In de verschillende regio’s heersen talloze machthebbers, en alle lokale netwerken en clientèlesystemen zijn door en door corrupt. De corruptie is zeer hardnekkig. Die zit er zo ingebakken, dat verander je niet zomaar.’

Valt de economie nog te redden?
‘Poetin heeft in zijn eerste jaren wel pogingen gewaagd om de economie te hervormen. Dan zag je hem weer op bezoek in een provinciestad bij de plaatselijke bonzen. Maar hij kreeg gaandeweg in de gaten dat het geen enkele zin had. Toen is hij er maar mee opgehouden. Om een voorbeeld te geven: er is nog steeds geen vier- of zesbaanssnelweg tussen Moskou en Sint-Petersburg, twee wereldsteden. De toegangsweg naar Moskou is tweebaans, het verkeer staat er altijd muurvast. Uitbreiding van de weg is al talloze malen voor miljoenen aanbesteed. Het geld is allemaal verdwenen, en er ligt nog altijd geen nieuwe weg.’

Russische miljonairs hebben de gewoonte om hun geld vliegensvlug naar het buitenland te brengen. Dat draagt ook niet bij aan een vruchtbaar investeringsklimaat.
‘De geldvlucht naar het buitenland komt doordat niemand zijn positie zeker is. Je weet in Rusland nooit waar je aan toe bent. Je kunt morgen wel in de gevangenis zitten, of iemand kan jouw plaats innemen. Als je te veel succes hebt loop je altijd het risico dat er iemand aanklopt die je vertelt dat je je onderneming moet afstaan. Bijna altijd is dat iemand die gelieerd is aan de kleine club rondom Poetin. Je moet ervoor zorgen dat je je schaapjes zo snel mogelijk op het droge hebt, en daarom kun je je geld maar het best in het buitenland onderbrengen.’

Rusland is een dictatoriale kleptocratie.
‘Dat is het niet, want Poetin is formeel gesproken geen dictator; hij heeft geen absolute macht. Rusland is ook niet zo totalitair als China. Zelf noemen de Russen hun systeem een “gecontroleerde democratie”.’

Hoe zou jij het noemen?
‘Ik vind het lastig, omdat Rusland zoveel verschillende werelden herbergt. Een van mijn zoons is getrouwd met een meisje uit Vladivostok. Hij moet negen uur in het vliegtuig zitten en passeert verschillende tijdzones als hij bij zijn schoonouders op bezoek gaat. Je hebt het überhippe internationale centrum van Moskou, de troosteloze woonkazernes in de buitenwijken, en op vier uur rijden waan je je in het Rusland van Tolstoj in de negentiende eeuw. Ik vind het heel moeilijk om één etiket te plakken op dat enorme land en op al die verschillende werkelijkheden.’

Je vindt Rusland geen kleptocratie?
‘Ik vind “kleptocratie” zo’n westerse term. Rusland is geen economisch succes nee, maar het bestaat en het functioneert. Het zal nooit een soort Venezuela worden; daar is het te groot voor. Alleen is het natuurlijk wel dramatisch dat in een land waar gezien de natuurlijke rijkdom iedereen eigenlijk een normaal leven zou moeten kunnen leiden, dit niet het geval is. Er is geen land in de wereld waar de inkomensverschillen groter zijn dan in Rusland. Maar er zijn wel degelijk Russen die nooit aan omkoping doen en keurig hun belasting betalen. Zulke circuits zijn er ook.’

Zie jij het land geleidelijk nog moderniseren? Of zeg je: “Poetin heeft het geprobeerd, maar we moeten concluderen dat het mislukt is”?
‘De vernieuwing is mislukt. Er zijn bibliotheken vol met rapporten wat er zou moeten gebeuren. Het is niet dat de Russen het zelf niet zien, ze zijn niet dom. Maar Poetin is geen bouwer zoals Stalin dat was. Poetin past op de zaak; in die zin vergelijk ik hem met Breznjev. En als je als leider niet totaal gefixeerd bent op economische hervormingen, als je er niet voor de volle 100 procent voor gaat, dan zal het je niet lukken.’

Poetin heeft er nooit een geheim van gemaakt dat hij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de grootste geopolitieke catastrofe uit de twintigste eeuw vindt. Ziet hij heroprichting als een reële optie?
‘Poetin had eigenlijk nooit echt een specifieke buitenlandagenda, al was het maar omdat hij daar geen geld voor heeft. De bezetting van de Krim kost al handenvol geld.’

Maar hij roert zich internationaal wel.
‘Poetin mag dan geen belangstelling hebben voor economie, hij is wel geïnteresseerd in geopolitiek. Hij vindt het leuk om internationaal onrust te stoken en een nerveus sfeertje te creëren. Dat Europa zich ongerust maakt over de Baltische staten, is precies zijn bedoeling. Ik vergelijk Poetin wel met de pestkop op het schoolplein die graag provoceert en jent. Hij drukt precies op ieders zwakke plek en weet iedereen tegen iedereen op te zetten. Rusland heeft er intern ook baat bij om internationaal een ruzieachtige sfeer te creëren, omdat ze dan aan het volk kunnen laten zien: kijk maar eens hoe ze elkaar in het Westen in de haren vliegen. Het kan veel slechter dan hier.’

En dat gerommel op internet, heeft Poetin daar nog een bedoeling mee?
‘Dat hacken is typisch zo’n voorbeeld van hoe de Russen functioneren. Veel ontstaat min of meer toevallig, zonder dat er sprake is van een plan of langetermijndenken. Per toeval stuitte de KGB op een paar twintigjarige hackers, en dacht: wie weet is dat hacken wat? Zo komt het dat Poetin voor een handvol roebels de Amerikaanse verkiezingen heeft kunnen beïnvloeden door de Democraten te hacken. Tactisch gezien natuurlijk geniaal, maar omdat er geen strategie was, hebben ze niet nagedacht over de reacties die het zou veroorzaken. Omdat de Russen nauwelijks nadenken over de lange termijn, is het ze ook niet gelukt om internet te beheersen zoals de Chinezen dat wel doen. China heeft meteen een hek om internet gezet. De pogingen die het Kremlin onderneemt om internet alsnog via wetgeving onder controle te krijgen, getuigen van volstrekte onkunde van het clubje digibeten op het Kremlin. Poetin zelf heeft niet eens een laptop of een mobieltje.’

En ten slotte zijn relatie met Donald Trump. Schept het een band dat ze beiden autoritaire politici zijn van grootmachten die hun glorie zijn verloren?
‘Ik denk dat Poetin Trump niet veel soeps vindt. Vergis je niet: Poetin mag dan een pestkop zijn, maar hij is ook een dossiervreter en heeft een ijzeren geheugen. Voor zijn ontmoeting met Trump heeft hij zich drie dagen lang opgesloten om alle stukken te lezen en de ontmoeting minutieus voor te bereiden. Dit in contrast tot Trump, die nog geen half A4’tje kan lezen. Poetin was tijdens de persbijeenkomst in Helsinki superieur.’

Omgekeerd loopt Trump over van bewondering voor Poetin.
‘Dat is omdat Trump eigenlijk Poetin wil zijn. Alles wat Poetin zegt wordt zonder tegenspraak uitgevoerd. Daar kan Trump alleen maar van dromen.’