De opwarming van de aarde, de oorlog in Oekraïne, een economische recessie – alom heerst het sentiment dat de wereld en mensheid richting de afgrond gaan. Maar als Maarten de feiten op een rij zet, ziet hij geen reden tot onverdeeld pessimisme.

Uit Maarten! 2023-1. Bestel een losse editie of word abonnee

Nog niet zo lang geleden vroeg een jonge vrouw mij volkomen uit het niets: ‘Wanneer verwacht u het einde van de wereld?’ Ik vond het een zonderlinge vraag, maar ze had een stemming opgepikt die mij later langzaam duidelijk werd. Er zijn plotseling allerlei mensen die geloven dat het einde der tijden nabij is, of op z’n minst denken dat de wereld er nog nooit zo beroerd aan toe was geweest als juist nu.

Voor wie afgaat op de als immer licht panische berichtgeving van de media, zowel de Nederlandse als de internationale, lijkt er wel enige reden voor deze ondergangsstemming. Na een onverwachte mondiale pandemie die ook de dagelijkse routine derailleerde, begon aan de oostgrens van Europa een al even onverwachte ouderwetse oorlog. Economen menen zeker te weten dat we afkoersen op een zware, wellicht jaren slepende recessie.

Tegelijkertijd lijkt er al jaren sprake te zijn van een crisis van de democratie, met een parallelle opkomst van gekozen autocraten – lieden als Poetin, Erdogan, Trump, Bolsonaro en Orban. We kunnen daar Xi Jinping aan toevoegen, zij het dat die nooit is gekozen. Velen bewonderen ze vanwege hun daadkracht en wijzen daarbij op het rommelige beleid van de meeste democratieën

Boven dit sombere toneel zweeft dan nog het noodweer van de klimaatverandering. Zo bezien moet ik de vraag waarmee ik begon wellicht stemmig somber beantwoorden. Ik ben echter over de toekomst even neutraal gestemd als ik altijd al ben geweest. Dat wil zeggen: ik ben niet pessimistisch, maar ook niet optimistisch.

Derde Wereldoorlog

Laat ik mij beperken tot het beantwoorden van de vraag waarom een diep pessimisme op dit moment niet gerechtvaardigd is, te beginnen met een nadere analyse van de oorlog van Rusland tegen Oekraïne. Dat die oorlog voor de bevolking van Oekraïne een dagelijkse en gruwelijke ramp is, is duidelijk. In geopolitieke termen valt hij echter te zien als een verrassende opsteker voor het Westen, zeker op middellange termijn. Het Westen is hier Europa, in het bijzonder de EU, en de Verenigde Staten.

Sinds het begin van de eeuw werd de gemoderniseerde strijdmacht van Poetin beschouwd als een uitzonderlijk gevaarlijk machtspolitiek instrument, zeker vergeleken met de kaalbezuinigde militaire macht van vrijwel alle Europese landen. In het afgelopen jaar is duidelijk geworden dat het Russische leger in alle denkbare opzichten tekort is geschoten. De logistiek was niet op orde en het leger faalde keer op keer, zowel tactisch als strategisch. Tienduizenden Russische soldaten zijn gesneuveld en er is enorm veel militair materieel verloren gegaan. Militair deskundigen zijn van mening dat het zeker tien jaar zal duren voordat deze verliezen zijn gecompenseerd.

Sinds augustus 1945 zijn kernwapens bovenal onbruikbare wapens gebleken

De sombere conclusie die hier en daar te horen valt dat de Derde Wereldoorlog de facto al begonnen is, lijkt mij onzin. Voor een echte derde wereldoorlog zijn gelijkwaardige tegenstanders nodig. Daarvan is in dit conflict geen sprake, gezien de omvangrijke steun aan Oekraïne. Rusland is wel een grote, maar tegelijkertijd weinig productieve natie. Het bnp van Rusland is slechts iets groter dan dat van Spanje en minder dan twee keer zo groot als het Nederlandse. Met een dergelijk productieapparaat voer je geen wereldoorlog.

Daar komt bij dat Rusland te maken heeft met een krimpende bevolking en dus met een afnemend aantal jonge mannen. De jonge mannen die er wel zijn, hebben al overtuigend duidelijk gemaakt niet graag te participeren in Poetins geopolitieke ambities. Van een opmerkelijke vechtlust is in het Russische leger, anders dan in Oekraïne, geen sprake. De grootste dreiging gaat volgens velen uit van de Russische kernwapens, waar Poetin herhaaldelijk suggestief over heeft gesproken. Die nucleaire verwijzingen lijken mij eerlijk gezegd een zwaktebod. Sinds augustus 1945 zijn kernwapens bovenal onbruikbare wapens gebleken. Je moet ze hebben, maar je kunt er niets mee. Bovendien hebben de weinige sympathisanten van Poetin, zoals Xi en Modi, bij herhaling duidelijk gemaakt dat hij zijn kernwapens vooral niet moet gebruiken en er zijn mond over moet houden.

Instabiel Amerika

Nogal onverwacht heeft de Russische agressie aangetoond dat het westers bondgenootschap, zelfs nog ruimer opgevat dan de NAVO, springlevend is en zeker niet hersendood. Zweden en Finland hebben, indachtig de kwetsbare positie van de Baltische staten die hun strategische zekerheid volledig ontlenen aan hun NAVO lidmaatschap, besloten ook lid van de NAVO te worden.

Poetin wilde aantonen dat Rusland nog steeds een Grote Mogendheid is, maar heeft juist overtuigend bewezen dat Rusland dat niet (meer) is. Dat neemt niet weg dat het maar de vraag is of Oekraïne echt overtuigend kan winnen, en Rusland volledig kan worden verjaagd van Oekraïens grondgebied. Ook de kwestie hoe de veiligheid van Oekraïne in de toekomst kan worden gegarandeerd is nog niet bevredigend opgelost.

Dat geldt evenzeer voor de Amerikaanse participatie in dit Europese conflict. In feite zijn juist de Verenigde Staten de onzekere factor in het herrezen westers bondgenootschap. Dat is des te problematischer omdat ook in deze crisis weer is gebleken dat Europa in militair opzicht geheel afhankelijk is van de VS. Het Amerikaanse politieke systeem is instabiel en geen mens weet hoe de VS zich na de verkiezingen van 2024 zullen opstellen.

Het militaire optreden van Europa en meer in het bijzonder de Europese Unie is een ingewikkeld vraagstuk. De EU zou zich moeten voorzien van een militair apparaat, maar de animo daarvoor is gering. Bovendien is er de NAVO, vanaf het begin geleid door de VS, die functioneert als de militaire component van Europa. Tussen de (schijnbare) noodzaak van een eigen Europees militair apparaat en de NAVO is sprake van een voorlopig onoplosbare frictie.

Strategische winst

Zolang de opstelling van de Amerikaanse overheid, die ook geplaagd wordt door een obsessie voor China, niet duidelijk is, valt er niets over een oplossing te zeggen. In het Oekraïne-conflict speelt de NAVO een hoofdrol – natuurlijk niet in juridische zin, maar wel in de praktische besluitvorming: welke wapens mogen naar de Oekraïne en welke niet?

Zoals al na de implosie van de Sovjet-Unie werd opgemerkt bevindt de Oekraïne zich in een zonderling machtspolitiek niemandsland: geen lid van de NAVO, maar toch geholpen door de diverse NAVO-bondgenoten, die zich realiseren dat de verdediging van Oekraïne op essentiële wijze ook de verdediging van Europa betreft. Als Oekraïne na drie dagen was opgeslokt door een razendsnel en ultracompetent opererend Russisch leger had de hele strategische veiligheid van Europa er anders uitgezien.

Minder afhankelijkheid van Russisch gas weegt nu zwaar

Vanwege het noodzakelijk geachte sanctiebeleid en Poetins bereidheid om de gasleverantie als intimidatie-instrument te gebruiken, moest een deel van Europa op stel en sprong afscheid nemen van het spotgoedkope Russische gas. Vooral voor Duitsland, dat beschikt over een energie-intensieve economie, en trouwens ook voor Nederland, dat intieme betrekkingen met Gazprom onderhoudt, was dat een moeizame operatie. Ere wie ere toekomt: de Amerikanen hadden de Europese naties al heel lang gewaarschuwd niet al te zeer afhankelijk te worden van de Russische energieleveranties.

Hoewel er aanvankelijk nogal panisch werd gereageerd, bleek Europa vervolgens in staat om de invoer van fossiele brandstof en uit Rusland in hoog tempo te verminderen. Op termijn valt dat te beschouwen als strategische winst van betekenis. Minder afhankelijkheid van Rusland weegt nu zwaar, maar Poetin verliest een krachtig manipulatief instrument van zijn buitenlandse politiek. De goed verwerkte gascrisis laat ook zien dat Europa onder druk meer vaart zou kunnen maken met de energietransitie.

In de hele Oekraïne-crisis heeft de Europese Unie goed gefunctioneerd – ook dat is een onderdeel van de verrassend effectieve reactie van het westers bondgenootschap op de onverwachte Russische agressie. Met Washington werd het sanctiebeleid gecoördineerd en er werd een omvangrijk hulpprogramma opgezet. Dat bestaat uit diverse onderdelen, variërend van financiële hulp tot assistentie voor de Oekraïense vluchtelingen.

Voorts werd Oekraïne beloofd dat het lid kan worden van de EU, zij het dat een termijn niet werd genoemd. Omdat ik op dit moment tijdelijk optimistisch ben gestemd, en de Europese samenwerking pessimisten en cynici aanhoudend heeft verrast sedert die samenwerking in de late jaren vijftig van start is gegaan, voorspel ik dat Oekraïne en Wit-Rusland omstreeks 2050 lid zullen zijn van de EU.

Lukashenko is historisch gezien op weg naar de uitgang en de opvolgers van Poetin, wie dat ook mogen zijn, zullen niet noodzakelijkerwijze democraten maar wel pragmatici zijn, en minder geobsedeerd dan Poetin c.s. door het machtsverval van de Sovjet-Unie. Rusland – ik herhaal het nog maar eens – is een tweederangs natie, die niets te winnen heeft bij grootschalige militaire agressie.

Zeitenwende

De plotseling noodzakelijke scherpe koerswijziging in het beleid ten aanzien van Rusland was zonder meer het pijnlijkst voor Duitsland, dat bij uitstek afhankelijk was van Russisch gas en steeds gekoerst had op een redelijke verhouding met Poetin. De voorzichtige en weinig tot de verbeelding sprekende Scholz sprak van een Zeitenwende en opereerde terughoudend bij de wapenleveranties aan Oekraïne. Dat kwam hem op veel kritiek te staan, maar was begrijpelijk vanwege de zware historische rugzak die Duitsland nu eenmaal moet meetorsen. Duitsland zal langzaam moeten wennen aan de nieuwe opstelling, maar intussen zijn de tanks er toch gekomen.

Het kordate optreden van de EU in de Oekraïne-crisis was een voortzetting van het effciënte beleid van de EU in de Covid-crisis. De ECB installeerde toen op kort termijn een Pandemic Emergency Purchase Program teneinde de zwakkere broeders in de EU te behoeden voor financieel malheur. Kort daarna zorgden vooral Frankrijk en Duitsland voor een European Pandemic Recovery Fund.

In de hele Oekraïne-crisis heeft de Europese Unie goed gefunctioneerd

Om te onderstrepen hoezeer dit een gezamenlijke, solidaire onderneming was, werden voor het eerst echte EU-obligaties uitgegeven, waar Duitsland (en Nederland) altijd tegen waren geweest. Nederland had niet goed opgelet en bleef tegen, met als gevolg dat het zich niet populair maakte en ten slotte natuurlijk toch bakzeil moest halen. In de zomer van 2022 was 86 procent van alle volwassenen in de EU gevaccineerd. Dat konden de VS, Brazilië en China bepaald niet zeggen.

Mislukte staatsgreep

In de decennia voor de dubbele crisis van Covid en Oekraïne was een lange, sombere discussie gevoerd over de treurige toestand waarin de democratie wereldwijd verkeerde. Zo glorieus als de toekomst van de democratie eruit had gezien na het eind van de Koude Oorlog, zo duister had deze zich ontwikkeld in de nieuwe eeuw.

Die somberheid hing samen met de opkomst van een rechts populisme in combinatie met de verschijning van democratisch gekozen leiders die zich, eenmaal aan de macht, zeer autocratisch gedroegen. Veel van die leiders – Poetin, Trump, Bolsonaro, Erdogan, Orban – wekten geen afschuw, maar werden bewonderd. Maar van de glorie van deze autocratische praatjesmakers is niet veel over.

Na twee onverwachte, diepe crises is duidelijk dat de zogenaamde politieke krachtpatsers ingrijpend gefaald hebben. Trump en Bolsonaro voerden een volkomen incompetent beleid tegen Covid. Het beleid van Xi Jinping, gericht op indamming en isolatie van het virus, is spectaculair mislukt. Gezamenlijk zijn zij verantwoordelijk voor miljoenen doden die niet nodig waren geweest. De veronderstelde koele strateeg Poetin verloor zich in imperiale sprookjespolitiek en is blijvend beschadigd, hoe de Oekraïne-crisis ook gaat aflopen.

Geen mens weet hoe de VS zich na de verkiezingen van 2024 zullen opstellen

Trump en Bolsonaro hebben zich beiden schuldig gemaakt aan een mislukte staatsgreep. Dat het in de VS kennelijk mogelijk is om een poging tot staatsgreep te doen en dan toch weer een kansrijke kandidaat voor een tweede termijn als president te zijn, is verbazingwekkend en laat zien hoe wankel de Amerikaanse democratie kennelijk is. Desondanks kunnen we constateren dat de democratie met vlag en wimpel – zij het hier en daar wat gerafeld – door de dubbele crisis is gekomen.

Daar komt dan bij dat het westers bondgenootschap – de EU en de NAVO – door de Oekraïne-crisis een krachtige impuls heeft gekregen. De NAVO zal in de komende jaren eerder sterker dan zwakker worden. De Unie is de derde grote speler op het wereldtoneel, naast de VS en China. Ze heeft een complexe structuur en komt zoals bekend niet makkelijk tot beslissingen. Militair gewicht heeft ze niet. Maar heel belangrijk lijkt dat voor het komende decennium niet te zijn, omdat duidelijk is geworden dat de offensieve kracht van het Russische leger in de Europese ruimte te verwaarlozen valt.

Irrationele sentimenten

Het probleem met China en de VS is dat hun schijnbare kracht ook hun zwakte is: het zijn natiestaten, met alle ambities en traumata van dien. China heeft grote ambities in de regio en daarbuiten, en de Amerikanen zijn bang dat de Chinezen streven naar ‘wereldmacht’, wat dat dan ook moge zijn. Beide reuzen zijn kwetsbaar. De VS hebben een instabiel politiek systeem, dat in handen kan vallen van een populistische dorpsgek. China is demografisch kwetsbaar – het dreigt oud te worden voor het echt rijk is – voor de toekomst van de natiestaat is de EU aanzienlijk interessanter dan China of de VS.

Ah, vergeten: de verschrikkelijke, jaren slepende economische recessie die ons voorspeld is. Die lijkt voorlopig nogal mee te vallen. Al met al is er op dit moment in Europa geen bijzondere reden om ons vreselijk ongerust te maken over de toekomst. Dat wil zeggen: als we even niet denken aan de duistere wolk van de opwarming van de aarde. Die valt niet te ontkennen. Of we in staat zullen zijn deze een halt toe te roepen weet ik niet. Ik ben in deze kwestie geen optimist en geen
pessimist.

Als historicus vind ik het wel een interessante uitdaging. We beschikken over de technologie en het geld om de uitstoot van CO2 in de komende decennia zeer sterk te reduceren. De outillage is er, maar of die ook effectief gebruikt gaat worden durf ik niet met volle overtuiging te zeggen. Daar zit de politiek tussen, en niets wordt zozeer gedreven door irrationele sentimenten als juist de politiek. Die anderhalve graad gaan we niet halen, het zal wel meer worden. Wat daarvan de exacte effecten zullen zijn is niet duidelijk. Rekenmodellen voor de komende twee eeuwen zijn een slag in de lucht. Maar is het einde der tijden nabij, en homo sapiens gedoemd Nee, dat denk ik niet!