Westerse staatshoofden reageren bedroefd op het overlijden van Michail Gorbatsjov (1931-2022). Ondanks dat Maarten zelden onder de indruk is van de retoriek van wereldleiders, is het volgens hem volkomen juist dat zij zich positief uitlaten over de voormalig leider van de Sovjet-Unie, wiens progressieve hervormingen een belangrijke rol speelden in de Europese geschiedenis. ‘Gorbatsjov was een figuur die in de Russische politiek zeldzaam is gebleken.’

Maarten: ‘Het is een mirakel dat er in een immens repressief systeem iemand aan de macht is gekomen die inzag dat de Sovjet-Unie grondig moest worden hervormd. Hoewel Gorbatsjov in het Westen wordt geprezen, is hij in eigen land minder populair. Na het overlijden van de voormalig Sovjetleider heeft Vladimir Poetin fatsoenshalve zijn medeleven betuigd, maar daar is ook alles mee gezegd. Door de ogen van de huidige Russische president heeft Gorbatsjov iets onvergeeflijks gedaan: het imperium opgedoekt dat volgens hem toebehoorde aan de Russische Republiek.

In de jaren tachtig was het Sovjetimperium ernstig afgetakeld; het economische systeem functioneerde niet. Daardoor kon Gorbatsjov gebruikmaken van de noodzakelijke behoefte aan hervormingen. Met zijn politiek van glasnost en perestrojka stond hij meer vrijheden toe dan zijn voorgangers en hoopte hij een progressievere koers in te slaan. Dit leidde tot het einde van de Koude Oorlog, waarvoor Gorbatsjov op 10 december 1990 de Nobelprijs voor de Vrede ontving. Maar onbedoeld leidden zijn hervormingen ook tot het einde van de alleenheerschappij van de Communistische Partij én tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991.

‘Het Westen heeft veel te danken aan de verziende en juiste opvattingen van Gorbatsjov’

Nationalistische bewegingen in de deelrepublieken zegevierden en het communistische Oostblok was bevrijd. Duitsland werd herenigd en al gauw werden verschillende Baltische republieken lid van de NAVO. In feite heeft het Westen veel te danken aan de verziende en juiste opvattingen van Gorbatsjov. De “cadeautjes” die hij gaf zijn gretig geaccepteerd, maar Westerse dankbaarheid bleef uit, terwijl de modale Rus leed onder de val van de Sovjet-Unie. Ik ben ervan overtuigd dat veel Russen momenten hebben gekend waarbij ze terugverlangden naar de hoogtijdagen van de Sovjet-Unie. Wellicht was het toen ook een vrij armzalige boel, maar je wist waar je aan toe was. Bovendien functioneerde de gezondheidszorg redelijk. In de jaren negentig ging dat allemaal aan flarden.

 Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov in Moskou, 1988.

Ondanks dat Amerika de problemen in Rusland erkende, ondernam het weinig om de situatie voor de Russen te verbeteren. Dat was ook niet gemakkelijk. Ondertussen had de progressieve Gorbatsjov plaatsgemaakt voor Boris Jeltsin. Op 10 juli 1991 trad hij aan als de eerste president van de Russische Federatie. Jeltsin was een twijfelachtige figuur; een alcoholist die snel ontspoorde. Geen zegenrijk type dus. Pas in 2000 werd met de komst van Poetin de stabiliteit in Rusland hersteld. Vandaar dat hij aanvankelijk heel populair was in eigen land.

Onder Poetins bewind is Rusland een totaal andere richting ingeslagen. Het is een revanchistisch land geworden dat wil herstellen wat verloren is gegaan. Voor Gorbatsjov moet het pijnlijk zijn geweest om die ontwikkelingen te aanschouwen. Zo is bekend dat hij de Russische invasie van Oekraïne ten zeerste betreurde en als een verraad van zijn hervormingen zag. In feite probeert Poetin datgene wat Gorbatsjov tot stand heeft gebracht, de bevrijding van Oost-Europa, terug te draaien.

‘Rusland is een revanchistisch land geworden dat wil herstellen wat verloren is gegaan’

Inmiddels zit Poetin al 22 jaar in het zadel en dat is nooit gezond. Hij is geradicaliseerd en heeft een hele kleine kring om zich heen verzameld die hem adviseert. Maar zelfs als Poetin zou ophoepelen, dan zouden de problemen niet zijn opgelost. Democratische intenties hebben in Rusland keer op keer een treurige dood gevonden. Daarover ben ik niet hoopvol gestemd. Politiek gezien blijft Rusland een onbeschrijfelijk kloteland waar we mee moeten zien te leven.

Als we terugblikken kunnen we stellen dat Gorbatsjov in de Russische politiek een zeldzaam figuur is gebleken; een leider met moderne opvattingen over mensenrechten en een leider die bereid was toenadering te zoeken tot het Westen. Weliswaar was hij een gelovige communist en zijn er ook onder Gorbatsjov enkele gewelddadige ontsporingen geweest, zoals in Litouwen bijvoorbeeld. Toch kan hij beschouwd worden als een mirakelse figuur. Gorbatsjov was een fatsoenlijk mens in een onfatsoenlijke wereld. Ik betwijfel of iemand anders zijn plaats had kunnen innemen en zo’n prominente rol had kunnen spelen in de Europese geschiedenis.’

Zin in meer Maarten? Blijf op de hoogte van de actualiteiten en volg vier keer per jaar de kritische en altijd leerzame gedachtegang van Maarten van Rossem via zijn eigen tijdschrift: Maarten!. Bestel een los nummer of word nu abonnee en profiteer van korting.