De basisvaardigheid lezen krijgt ‘absolute prioriteit’ in het hoofdlijnenakkoord dat PVV, VVD, NSC en BBB op 16 mei presenteerden. Maar die focus gaat geheel voorbij aan het belang van kennisonderwijs voor de leesvaardigheid.

Op het bord stond de slogan ‘snel leren = leuk leren’. Leerlingen waren vrij en wij, de vakdocenten, moesten een paar minuten hardop voorlezen. Toen de trainer klassikaal duidelijk maakte dat mijn leessnelheid niet voldeed, voelde ik me rood worden. Hup, adviseerde de trainer, aan de slag met ‘snellezen’. Lees in een andere houding, lees met een leesplankje en lees met een leespen. De leespen kon ik kopen op de website van de trainer. Op die site wees hij met twee wijsvingers, alsof het pistolen waren, naar de camera. Daarna kreeg ik maandenlang online advertenties over snellezen.

Terwijl ik de training snellezen volgde, verscheen het eerste PISA-rapport over dalende leesvaardigheid. Stond Nederland in 2012 nog vijfde op de Europese ranglijst, in 2020 rapporteerde PISA dat een op de vier 15-jarigen onvoldoende geletterd dreigde te worden. ‘Het is echt vijf voor twaalf, hoor,’ zei Arjan Lubach toen in zijn zondagse avondshow. Sindsdien zijn de cijfers alleen maar slechter geworden. Volgens het laatste PISA-rapport kan op dit moment een op de drie 15-jarigen onvoldoende lezen.

Kennis is een absolute voorwaarde om een tekst te begrijpen

‘Ik vind dit beeld verontrustend,’ schreef demissionair minister van OCW Robbert Dijkgraaf op 4 april jongstleden aan de Tweede Kamer. In een brief van veertien kantjes uitte hij zijn zorgen over de groeiende groep leerlingen die onvoldoende geletterd is. Die groep verplaatst zich nu van het voortgezet onderwijs naar vervolgopleidingen. Stimuleer jongeren om te lezen en richt het onderwijs op het aanleren van basisvaardigheden, dat is de remedie die de minister aandroeg.

Springkussen zonder lucht

Ook demissionair minister van Primair en Voortgezet Onderwijs Mariëlle Paul denkt dat er andere keuzes moeten worden gemaakt in het onderwijs. In de talkshow Goedemorgen Nederland van 17 mei suggereerde Paul — die dertig jaar in het bedrijfsleven werkte en geen ervaring heeft als onderwijzer — dat er moet worden bezuinigd op kennisvakken zoals geschiedenis en aardrijkskunde, zodat er meer tijd vrijkomt om leerlingen te laten lezen. ‘Iedereen ziet dat daar de sleutel ligt,’ aldus de huidige demissionair minister.

Maar daar ligt de sleutel helemaal niet. Kennisvakken, en vooral talige kennisvakken als geschiedenis en aardrijkskunde, bevorderen het lezen. Ze helpen leerlingen onderscheid te maken tussen feit en mening, betrouwbaarheid van informatie te beoordelen en te denken in oorzaken en gevolgen. Door deze vaardigheden uit teksten te halen, uit bronnen, zijn leerlingen automatisch aan het lezen. En deze leesstrategieën helpen om kennis over de wereld op te doen. Bovendien helpen geschiedenis en aardrijkskunde de woordenschat van leerlingen vergroten, waardoor het lezen steeds sneller gaat en complexere redeneringen begrepen kunnen worden.

Nederland zit in een lees- én kenniscrisis

Vakken als geschiedenis en aardrijkskunde geven lezen en schrijven betekenis. Zoals je niet kan springen op een springkussen zonder lucht, kun je niet lezen zonder betekenisvolle teksten. Dat stelt de grondlegger van het Nederlandse leesonderwijs, emeritus hoogleraar Cor Aarnoutse. ‘Pas als er genoeg inhoudelijke kennis is bijgebracht’, zei Aarnoutse afgelopen februari in de Volkskrant, ‘heeft het zin de nodige strategische kennis bij de leerlingen te ontwikkelen’ Kennis is volgens Aarnoutse een absolute voorwaarde om een tekst te begrijpen. ‘Dat zijn we vergeten.’

Dezelfde boodschap gaf docentopleider aardrijkskunde en geschiedenis Anne de Klerk een halfjaar geleden in een opiniestuk in de NRC. ‘Kennis fungeert als mentaal klittenband waar nieuwe en aanvullende kennis aan vast blijft kleven,’ schreef zij, mede namens haar collega’s. Geen deskundige neemt meer een slogan als ‘snel lezen = leuk lezen’ in de mond, omdat er simpelweg geen onderzoeken zijn die aantonen dat kwakzalverij leesvaardigheid bevordert.

Bezuinigen op kennis

Nederland zit in een lees- én kenniscrisis. Internationaal onderzoek laat zien dat de kennis van jongeren over bijvoorbeeld democratie en burgerschap in Nederland achterblijft bij andere Europese landen. Toch gaat het Ministerie van Onderwijs juist verder met het bezuinigen op kennis. Onlangs werden geschiedenis, aardrijkskunde en biologie geschrapt uit de doorstroomtoets voor groep 8 van de basisschool. En nu introduceert de Stichting Leerplanontwikkeling (SLO) een ingrijpende bezuiniging op kennisvakken.

Vijftig historici trokken anderhalf jaar geleden al aan de bel. Hun advies om geschiedenis een verplicht vak te maken en zo algemene kennis te vergroten, nam de toenmalige onderwijsminister Dennis Wiersma niet serieus. De onderwijssector werkt nu aan basisvaardigheden zoals lezen, klonk het. In de kamerbrief van Dijkgraaf en het regeerakkoord van PVV-VVD-NSC-BBB worden kennisvakken als geschiedenis en aardrijkskunde geen enkele keer genoemd.

Het is hoopgevend dat alarmerende rapporten over de dalende leesvaardigheid van jongeren hebben geleid tot een consensus over het belang van goed onderwijs. Maar nu moet het idee, dat het onderwijs moet kiezen tussen leesvaardigheid bevorderen en kennis vergroten, nog uit de hoofden van politici en beleidsmakers.

Daan Krahmer is historicus, onderwijzer en schrijver.