Poetin in Rusland, Erdogan in Turkije, Orbán in Hongarije, Trump in de Verenigde Staten en Modi in India: in alle hoeken van de wereld winnen autoritaire politici aan populariteit. De Groene Amsterdammer-redacteur Casper Thomas bezocht deze landen en maakt in zijn boek De autoritaire verleiding inzichtelijk wat hun leiders zo aantrekkelijk maakt. ‘Mensen kunnen heel lang hun tanden op elkaar houden als ze maar gevoed worden met een nationaal groot-historisch verhaal.’

Wat fascineert u aan de opkomst van autoritaire regimes?
‘Het beeld van autoritaire politiek is vaak dat het mensen van bovenaf door de strot wordt geduwd, maar het verwarrende is dat de autoritaire beweging van nu met steun van de kiezers plaatsvindt. Er zijn mensen die in alle welvaart en redelijkheid voor een leider kiezen die hun eigen vrijheden aan banden legt. Dat gaat in tegen de verwachting dat een democratie altijd een liberale uitkomst heeft. De afgelopen jaren zijn Rusland, Turkije, Hongarije, India voor deze ‘illiberale’ democratie gevallen. Het is dus echt een mondiaal fenomeen. India viel zelfs relatief vroeg voor het illiberalisme; toen ik daar in 2014 als correspondent zat, zag ik het al gebeuren. Toen stond bijvoorbeeld Erdogan in Turkije nog helemaal niet zo in de belangstelling. Ik vind dat mondiale aspect verwonderlijk, want hoe kunnen landen met totaal verschillende achtergronden toch allemaal op hetzelfde politieke punt uitkomen?’

Op welke manier heeft u daar antwoord op gezocht?
‘Ik heb geprobeerd afstand te nemen van de westerse stigma’s die bestaan over zulke leiders, door in die landen zelf het gesprek aan te gaan met mensen die vallen voor de autoritaire verleiding. Uit die gesprekken bleek vooral de aantrekkingskracht van iemand die zegt: ik ben er voor jullie, ik ga ervoor zorgen dat jullie belangen worden beschermd en in de wereld worden bevorderd. Zulke leiders zijn vaak fascinerende figuren. Mark Rutte is een betrekkelijk brave vent en een goede manager naast leiders als Trump, Orbán en Erdogan. Zij zijn larger than life: het zijn mensen met een waanzinnige biografie, met allerlei tegenstrijdigheden die ze overwonnen hebben. Die kenmerken maken zulke leiders vooral populair in tijden van ontwrichting, vaak op economisch gebied. Toen het in Rusland vanaf de crisis in 2008 economisch slecht begon te gaan, verstevigde Poetin zijn greep op de macht. Dat is ook sterk het geval met Trump en Orbán. Een groot deel van hun kiezers hebben te maken met een economie die niet meer in hun voordeel werkt. De grond onder je voeten wordt dunnetjes en instabiel, en dan is het aantrekkelijk om zo’n strijdbaar type te kiezen.’

Wat kenmerkt het illiberale beleid van zulke type leiders?
‘Ze bedrijven in feite een vorm van apolitiek die haar bestaansrecht ontleent aan het aanwijzen van de ander. Dat zie je onder andere terug in hun retoriek: Trump heeft het nog steeds over de verkiezingsfraude van de Democraten, Poetin en Erdogan zetten zich heel actief af tegen het Westen, Orbán tegen Europa, Modi tegen wat hij seculieren noemt. In die zin is de illiberale politiek misschien wel onvolwassen te noemen, zelfs een beetje puberaal. Ik weet ook niet of deze vorm van politiek op zichzelf kan bestaan, want ze heeft constant die vijand nodig om haar verhaal te legitimeren.’

Het illiberalisme is dus sterk afhankelijk. Ziet u het wel als een volwaardige ideologie?
‘Inmiddels moeten we dat wel zo zien. Orbán stelt ook heel expliciet dat het Hongaarse volk bouwt aan een illiberale democratie. Zeker op het moment dat er leiders zijn die die term voor zichzelf gaan voeren, is het tijd om het als een ideologie te beschouwen. Daarnaast laten zulke leiders zich vaak inspireren door filosofen die antiliberale politieke filosofieën uitdenken. In Hongarije en Turkije trof ik bijvoorbeeld professoren aan universiteiten die de machtsideologie zoals die daar functioneert in feite legitimeren en van een intellectueel fundament voorzien. We hebben dus echt te maken met een ideologische strijd in de wereld die niet alleen maar draait om macht, maar ook om ideeën.’

Grijpen die ideeën volgens u terug op de fascistische jaren dertig van de vorige eeuw?
‘Ik denk dat die historische vergelijking maar tot in een bepaalde mate opgaat. Sommige trekjes van de huidige leiders zouden fascistisch genoemd kunnen worden, maar het illiberalisme is een eenentwintigste-eeuws fenomeen dat deels door digitale technologie en social media gedreven wordt en dat in een heel andere Europese context verkeert. Het nadeel van de vergelijking met het fascisme is dat het idee ontstaat dat het einde, met oorlogen, kampen en geweld, nabij is. De geschiedenis ligt altijd open, maar dit is niet het onvermijdelijke punt waar deze antiliberale strijd naartoe neigt.’

‘De liberale democratie is een beetje gemakzuchtig geworden’

Waar neigt die strijd volgens u wel naartoe?
‘Dat kan ik niet voorspellen, maar ik vrees wel dat deze vorm tussen democratie en autoritair leiderschap heel lang stand gaat houden. Dat zie je al aan hoe Orbán binnen de huidige Hongaarse democratie functioneert. Ondertussen heeft Poetin een wet ondertekend waardoor hij tot 2036 staatshoofd kan blijven en Erdogan heeft gezegd dat hij nog wel dertig jaar wil zitten. Zelfs als Trump niet wordt herkozen als president, kan er eenzelfde soort leider opstaan. Ook zie je andere landen al volgen. Al won de democratische Lula da Silva’s nipt de Braziliaanse verkiezingen van de rechts-populistische Bolsonaro.

Ook in Polen, Israël en op de Filippijnen wankelt de liberale democratie. Soms is er uit liberale hoek heel even verzet, maar het grote verhaal dat deze leiders verkondigen blijft werken. Ik sprak een Indiër die erg lijdt onder de economische hervormingen die Modi invoert. Maar dat neemt hij voor lief, want Modi’s verhaal over een groot en sterk India vindt hij belangrijker. Mensen kunnen dus heel lang hun tanden op elkaar houden als ze maar gevoed worden met dat nationaal groot-historische verhaal.’

Kan de liberale democratie de strijd van de illiberale wereldorde winnen?
‘Ik denk het wel, maar dan zijn er wel mensen nodig die zich hier daadwerkelijk voor in willen zetten. De liberale democratie is een beetje gemakzuchtig geworden. Er werd gedacht dat iedereen er toch wel achter stond en dat de geschiedenis toch wel die kant op zou bewegen. Die gedachte heeft ons in slaap gesust. Het liberalisme kende geen vijanden, dus waarom zou het zichzelf verdedigen? Mijn boek is voornamelijk een poging geweest om te begrijpen wat de illiberalen drijft, maar kan in het verlengde daarvan worden gezien als een wake-upcall voor het hele politieke spectrum. Ik vind de liberale democratie het waard om voor te strijden en te beschermen, en dat is alleen goed mogelijk als je een poging doet de ander te begrijpen.’

Casper Thomas, De autoritaire verleiding
Atlas Contact, 304 p. €21,99

Benieuwd naar het hele boek? Bestel ‘m in onze webshop.