Nee, de titel heeft niets te maken met ons idee van een wereldse vrouw, maar alles met het slechte in de mens. Ik leg het uit, maar ik zal eerst beschrijven wat er te zien is.

Iets rechts van het midden zit een blonde jonge vrouw. In haar linkerhand heeft ze een spiegel, in haar rechterhand een ring. Haar voet rust op een schedel. Achter haar staat een oudere vrouw die haar haar kamt.

Op de grond voor de tafel een geketend aapje dat zijn poot in de pantoffel van de jonge vrouw steekt. Voor het virginaal (een vroege voorganger van het klavecimbel) staat een jongetje met in zijn rechterhand een zeepbakje en in zijn linkerhand een bellenblaaspijpje.

De personen op de voorstelling dragen mooie en kostbare kleding. De aanwezige spullen getuigen van rijkdom: een duur kleed op tafel, een juwelenkistje, een boek (toen een kostbaar bezit). Nogal wat muziekinstrumenten. Op de achtergrond een wereldkaart, waarvan de ene helft van de wereldbol zich precies boven het hoofd van de jonge vrouw bevindt.

Maar hoe moeten we deze voorstelling nu begrijpen?

Het begrip ‘Vrouw Wereld’ bestond al veel langer als personificatie. Een personificatie is een symbool voor een meestal abstract begrip. Vrouw Wereld werd afgebeeld als een staande vrouw met een wereldbol op haar hoofd. Ze symboliseerde alles wat de mens aan kwaad en ellende heeft weten voort te brengen.

Als we dan naar dit schilderij kijken, zien we dat de schilder boven het hoofd van de jonge vrouw een wereldkaart heeft geplaatst. Hij heeft Vrouw Wereld aangepast aan zijn eigen tijd en in een 17de-eeuws interieur geplaatst.

Ook het slechte van de mens is nader ingevuld, want de spiegel symboliseert natuurlijk ijdelheid en het aapje dat zijn poot in de pantoffel steekt is een directe verwijzing naar de seksuele wellust. Met je voet op een schedel staan is toch wel een teken van vergaande hoogmoed, zo van: “Hoezo bang voor de dood?”

Maar wat moeten we nu met die oudere vrouw die het haar van die blonde vrouw aan het kammen is? Al heel vroeg betekende kammen het ordenen of reinigen van de ziel of gedachten. Dat kammen gebeurde bij priesters voordat ze de mis gingen opdragen. Ook al had de man geen haar meer op zijn hoofd, het moet gezien worden als een rituele reiniging. In deze context heeft het dus ook te maken met het “zuiveren” van de gedachten.

Maar de ultieme boodschap van het schilderij zit in het jongetje met de bellenblaasspullen. Natuurlijk kende de schilder de emblemata van Roemer Visser en anderen. Een embleem is een praatje bij een plaatje. Hier heeft hij de zogenaamde Homo Bulla gebruikt.

Een jongetje leunt op een schedel en blaast een zeepbel.  Net als Vrouw Wereld heeft hij het jongetje van 17de-eeuwse kleding voorzien. En eigenlijk gebruikt hij de schedel twee keer: voor de hoogmoed van de vrouw, maar ook als attribuut van de Homo Bulla. Onder het plaatje staat: ‘Wie zal eraan ontsnappen?’ Wat wordt daarmee bedoeld? Het ontsnappen aan de dood.

De mens is kwetsbaar als een zeepbel en niemand ontsnapt aan de dood. En je kan nou wel rijkdom vergaren, dure kleding dragen, lol trappen in bed, muziek maken, maar je kan het allemaal niet meenemen. Ook muziek is tijdelijk: op het moment dat je ophoudt met spelen is het weg.

De boodschap van alle details samen en dus dit hele schilderij is: Gedenk te sterven, memento mori!

Jan Miense Molenaer (1610-1668)
Vrouw Wereld (1633)
102 x 127 cm.
The Toledo Museum of Art, Toledo (Ohio)