Het heeft er alle schijn van dat Mark Rutte zijn laatste kabinet op de klippen liet lopen voor een goed uitgangspunt bij nieuwe verkiezingen. Nu zit de VVD gevangen in een rechts-radicale regering. Het streven lijkt meedoen zonder al te zeer medeplichtig te worden. Die strategie is bij voorbaat tot mislukken gedoemd.

Uit Maarten! 2024-3. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Rutte op ramkoers. Zo kenden de coalitiepartners de premier annex VVD-leider niet. Maar begin juli 2023 veranderde dat. De anders zo minzame Rutte kon best eens ontploffen, maar was dan in de regel de eerste om daar achteraf excuses voor aan te bieden. Meestal zocht hij naar overeenstemming, maar nu overduidelijk naar het accentueren van de verschillen, ja zelfs naar een onoverbrugbaar conflict.

De liberalen wilden zich profileren met het asielzoekersvraagstuk. Meer precies: met strengheid tegen gezinshereniging. Getalsmatig veroorzaakt die geen erg groot deel van het aantal asielzoekers, die op hun beurt weer een beperkt deel van de migratie uitmaken. Maar dat deed er voor de VVD niet toe. De beeldvorming telt. Het is ‘de kroniek van een aangekondigde kabinetsval’, schrijven Ron Fresen en Wilma Borgman terecht in hun boek Het raadsel Rutte. Door liberale stijfkoppigheid knalde de coalitie met CDA, D66 en CU, die al niet was geboren onder al te gelukkig gesternte (Kaag: ‘Hier scheiden onze wegen’).

Staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel en Migratie) is zichtbaar geëmotioneerd na de val van kabinet Rutte-IV. 7 juli 2023.

Tot dan toe ging machtsbehoud tijdens het tijdperk-Rutte in de VVD steevast boven inhoud. Veiligheid, economie, mobiliteit en migratie waren wel liberale speerpunten. Op die gebieden moest tijdens formaties wat worden binnengehaald. Al was het maar iets betrekkelijk
onbenulligs als de verhoging van de maximumsnelheid op autosnelwegen tot 130 kilometer per uur. Maar eenmaal aan het formeren, of werkend in coalities van uiteenlopende samenstelling toonden de premier en zijn partij zich in veel gevallen de soepelheid zelve. Zolang de absolute ondergrenzen niet in zicht kwamen, waren ze bereid veel te slikken. Rutte kon dan zelfs goede sier maken met een compromis. Dat was dan toch maar weer mooi bereikt onder hem.

In het tweede kabinet-Rutte liepen de gemoederen al eens hoog op over een verwante kwestie. Voorjaar 2015 bepaalde een Europese rechter dat illegalen minimaal een bed, een slaapplek en wat eten moest worden geboden. De VVD greep die uitspraak aan voor een pleidooi voor een linkere versobering. Coalitiepartner PvdA wilde het humaan houden.

In deze bed-, bad- en broodcrisis wilden onder anderen Halbe Zijlstra, fractievoorzitter in de Tweede Kamer, en Klaas Dijkhoff, op dat moment staatssecretaris met asielzaken in de portefeuille, hun zin. Als dat niet lukte, moest het kabinet maar vallen. Maar ook aan de kant  van de sociaal-democraten viel weinig toegeeflijkheid te vinden.

Premier Mark Rutte en burgemeester Sharon Dijksma tijdens een rondleiding in de noodopvang-hub in de Jaarbeurs, waar Oekraïense vluchtelingen worden opgevangen. 6 april 2022.

Negen dagen wankelde het kabinet. Dat het bleef, was voor een belangrijk deel te danken aan premier Rutte. Die wilde het niet zo hoog spelen en sloeg meermalen met de vuist op tafel om zijn ploeg in het zadel te houden. Het reddende compromis was geen schoonheid van een oplossing, maar gaf wel iedereen een beetje: voor de VVD was er de teruggang van het aantal opvangplaatsen voor illegalen (van 25 naar 6), oor de PvdA het behoud van de humane opvang.

Kleur op de wangen

Voor een belangrijk deel van de VVD-achterban bleef de asielinstroom ook daarna een steentje in de schoen. In november 2022 eisten veel liberalen tijdens een partijcongres maatregelen. Rutte beloofde de aantallen in de komende tijd flink te gaan terugdringen – ‘anders kunnen we zo niet verder in het land.’

Vlak voor het zomerreces van 2023 leek Rutte eindelijk te willen leveren. Of misschien vond hij het aansturen op een breuk nog wel belangrijker. De samenwerking met CDA, D66 en CU verliep behoorlijk stroef. Of het kabinet bij het ontbreken van echte chemie  bijvoorbeeld tussen Rutte en vicepremier Sigrid Kaag) de rit zou uitzitten, was maar de vraag. Was het dan niet verstandig om een val uit te lokken op een thema waarmee de VVD tijdens een daaropvolgende verkiezingscampagne meteen kleur op de wangen zou hebben?

Partijen bij voorbaat uitsluiten vond Yesilgöz maar ‘Haags gedoe’.

Asielzoekers leken zich daar beter voor te lenen dan bijvoorbeeld een onderwerp als stikstof. Onderdeel van de risicocalculatie moet ook de deplorabele staat van de belangrijkste partijen rechts van de VVD zijn geweest. Daar leken de kiezers voor het oprapen te liggen.

Forum voor Democratie liet bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 nog alles en iedereen achter zich. Maar de overwinningsspeech over ‘de uil van Minerva’ bleek de voorbode van meer wazigheid en toenemende radicalisering. Bovendien kwam er ruzie en het electoraat houdt nooit van gedonder in de tent. De grote magie van Forum was verdwenen.

De PVV scoorde in de peilingen intussen rond de twaalf zetels. Wilders leek het ook even kwijt te zijn. Alleen JA21 van Joost Eerdmans en Annabel Nanninga had de wind mee. Dat leek redelijker rechts, een partij waarmee de VVD misschien wel in een coalitie kon stappen. En anders was het dreigen met die mogelijkheid wel een manier om concessies bij de partijen links van de liberalen af te dwingen.

Vluchtelingen buiten bij het aanmeldcentrum in Ter Apel. 6 september 2022.

Direct na de kabinetsval gaf de premier te kennen dat hij opnieuw lijsttrekker van de VVD wilde worden. Daar kwam hij binnen een paar dagen op terug, ook door een plotseling aan de oppervlakte komende Rutte-moeheid in de eigen gelederen. Dilan Yesilgöz werd het nieuwe liberale boegbeeld.

In de maanden erna profileerde ze zich sterk rond het thema asielzoekers. Vooral door alarm te slaan over gestapelde gezinshereniging,
‘nareis op nareis’. Ze deed het voorkomen alsof het binnenlaten van één asielzoeker in veel gevallen betekende dat stapsgewijs grote groepen familieleden volgden. Volgens Yesilgöz ging het om ‘duizenden gevallen’. Tegelijkertijd deden vanuit de IND al beduidend lagere
aantallen de ronde. Justitie drong aan op ‘zorgvuldiger’ onderzoek. Uiteindelijk bleek het de laatste jaren te gaan om minder dan honderd gevallen per jaar.

Overdreef Yesilgöz bewust om bij herhaling vol op het campagne-orgel tekeer te kunnen gaan? Ja, vonden veel partijen achteraf. De PvdA sprak van onwaarheden ‘voor eigen politiek gewin’. Tweede Kamerlid Don Ceder van de CU betitelde het verhaal van ‘nareis op nareis’ als fabel op fabel op fabel’.

Dilan Yesilgöz bedankt Mark Rutte tijdens het partijcongres van de VVD in Rotterdam. 23 september 2023.

Eventueel bewust gegoochel en opzettelijke stemming- en bangmakerij waren extra kwalijk, omdat Yesilgöz naast lijsttrekker ook minister van Justitie en Veiligheid was, het departement waar asielzaken onder vallen. Het prettige voor haar was dat ze zich er pas afgelopen juni, in haar allerlaatste dagen als bewindsvrouw, echt voor hoefde te verantwoorden. Hoewel een deel van de Kamer het Yesilgöz moeilijk maakte, weigerde ze oprechte, deemoedige excuses. Van opzet was volgens haar geen sprake geweest. Het ging slechts om een per ongeluk gemaakt foutje. De nieuwe VVD-leider zette in de zomer van de kabinetsval, in de aanloop naar de verkiezingen van november, nog een cruciale wissel om. Haar voorganger Rutte weigerde sinds het einde van het door de PVV gedoogde kabinet van VVD en CDA in 2012 elke nieuwe vorm van samenwerking. Wilders moest om dat te veranderen eerst zijn gewraakte ‘minder Marokkanen’-uitspraak, waarvoor hij ook  strafrechtelijk werd veroordeeld, terugnemen.

Ook Yesilgöz noemde dat statement nu verwerpelijk, maar ze wilde vooral vooruitkijken en ‘eerst zien waar Wilders mee komt’. Partijen bij voorbaat uitsluiten vond ze maar ‘Haags gedoe’.

Geert Milders

Tegelijk met alle nieuwe Geert-vriendelijkheid trok Yesilgöz bij het opperen van samenwerking met linkse coalitiepartners vooral zure gezichten. Een mogelijk premierschap van Frans Timmermans was haar een gruwel: ‘Ik moet er niet aan denken.’

Wilders was volgens kijkers winnaar bij een aantal tv-debatten tijdens de campagne. Hij manifesteerde zich volgens menige analyse bovendien als een gematigdere versie van zijn oude zelf: Geert Milders. Dat hielp mee aan een ongekend verkiezingsresultaat.

Maar het was toch vooral Yesilgöz die de poort voor hem open had gezet. Een stem voor de PVV kon nu ook een stem op de macht zijn. En veel kiezers kozen liever voor een programma in boude bewoordingen dan voor de meer omzwachtelde stellingnames van de liberalen. Hadden die immers in het verleden al niet vaak bewezen na de stembusgang gas terug te nemen?

Yesilgöz zette de poort open voor Wilders.

Na Wilders’ verpletterende verkiezingszege in november speelde de VVD nog even hard to get om daarna zonder al te veel zichtbare tegenzin
te formeren. Hoezeer het interne debat binnen de VVD de afgelopen jaren dood water is geweest, bewees deze aanloop naar het kabinet-Schoof. Bij de totstandkoming van het eerste kabinet-Rutte, gedoogd door de PVV, roerde een aantal prominenten zich nog. Oud-partijleider Joris Voorhoeve stapte uit de partij. Hetzelfde gold voor voormalig Europarlementariër Gijs de Vries. Het CDA hield zijn legendarisch geworden partijcongres, dat de verdeeldheid in de christen-democratische gelederen scherp blootlegde. Maar eind 2023, begin 2024, leek de VVD-achterban alles maar te laten gebeuren. Als de formatie sommigen al zwaar op de maag lag, dan lieten ze dat niet heel duidelijk blijken.

Het eerste grote signaal kwam pas in juli, na de beëdiging van alle bewindslieden: een door zo’n duizend partijleden en -sympathisanten ondertekende brief. Daarin uitten zij hun ‘grote zorgen’ over de coalitie waarin de partij was gestapt. Ze wilden een andere koers met meer duidelijkheid over ‘niet-onderhandelbare liberale principes, waarden en idealen’.

Maar ook deze roep om verandering leidde niet tot echt debat. Tekenend was de reactie van vicepremier Sophie Hermans die sprak van ‘een heel goede en terechte discussie’. Voor- en tegenstanders moesten ‘in alle openheid en transparantie’ over hun verschillen van mening kunnen praten. Daarmee hield ze naar buiten toe het beeld van partijdemocratie in stand zonder de dissidenten ook maar enige hoop te bieden op een fundamenteel andere koers.

Van een brede schakering van geluiden is maar weinig over.

In de wittebroodsweken van het kabinet-Schoof probeerde de VVD enige afstand te bewaren van radicalisme en beginnersfouten door zich te profileren als de ervaren, rust brengende partner in het geheel. In tweets en interrupties stelde Yesilgöz, inmiddels fractievoorzitter in de Tweede Kamer, zich op als een soort recensent, haast een buitenstaander.

Afkalvingstrend 

Het streven lijkt meedoen zonder al te zeer medeplichtig te worden. Die strategie is bij voorbaat tot mislukken gedoemd. Om nog maar niet te spreken over een hopelijk denkbeeldig scenario, waarbij aanslagen in Nederland met slachtofferaantallen als in Madrid, Parijs en Marseille de roep om repressie sterker zullen maken. De PVV zal die gelegenheid graag aangrijpen om alle eerder gemaakte afspraken over de rechtsstaat aan te passen. Nood breekt immers wet.

Heeft de VVD dan nog de moed om pal te staan voor aloude rechten en waarden of gaat ze met een schuin oog op opiniepeilingen mee in maatregelen die in strijd zijn met fundamentele democratische denkbeelden? Het gevaar om uitgemaakt voor, of gezien te worden als ‘slappe hap’ is dan immers behoorlijk groot.

Vluchtelingen staan door grote drukte buiten in de regen te wachten bij het aanmeldcentrum in Ter Apel totdat ze zich mogen registreren. 10 oktober 2022.

En manoeuvreert de VVD zich door mee te doen aan een coalitie op de uiterste flank niet in een behoorlijk onmogelijke positie? Hoeveel unique selling points houdt de partij over? De leider die elke stembusgang weer grote aantallen kiezers wist te winnen, is weg. Van een brede schakering van geluiden binnen één partij, waar voor velen wel iets van hun gading was te vinden, rest nog maar weinig.

Bij twee van de Grote Drie van de Nederlandse politiek zette de afgelopen decennia al het verval in. Van zetelaantallen tussen de 45 en 55  kunnen de PvdA en het CDA alleen nog maar dromen. De PvdA kreeg de eerste grote dreunen tijdens de WAO-crisis in de jaren negentig van de vorige eeuw. Daarna volgden opdoffers bij de opkomst van Pim Fortuyn, die zich flink afzette tegen Paars, en helemaal bij de regeringssamenwerking met de VVD tussen 2012 en 2017. De sociaal-democraten zagen hun traditionele kiezers alle kanten opgaan: van de SP tot aan populistisch rechts.

Geert Wilders en Dilan Yesilgöz bij landgoed De Zwaluwenberg voor formatiegesprekken met informateur Ronald Plasterk. 9 januari 2024.

Het CDA worstelde onder meer na gedoe tussen de lang zittende premier Ruud Lubbers en zijn opvolger Eelco Brinkman in 1994 en het gedoogkabinet met de PVV (2010-2012). Ook de christen-democraten hebben concurrentie te duchten vanuit alle mogelijke hoeken: rondom elk traditioneel CDA-ideaal is wel een speciaal daarop gefocuste partij te vinden. Aanhang op het platteland ziet bovendien een alternatief in de BBB, die flink inzet op de regio.

De VVD ging de afgelopen jaren mede dankzij de wervingskracht en lenigheid van Mark Rutte tegen de afkalvingstrend in. De V van Volkspartij leek even terechter dan ooit, toen in 2012 een zetelaantal werd gehaald dat vroeger nog was weggelegd voor de PvdA en het CDA: 41, een record. Maar nu is de toekomst van de VVD ongewis. De ideologische leegte die Rutte achterliet, laat zijn sporen na. De nieuwe partijleider Yesilgöz maakte al verschillende kardinale fouten. Haar gezag is niet onomstreden. De nieuwe coalitie trekt de partij de rechterkant op. Mislukkingen zullen de VVD worden aangewreven: hadden ze deze samenwerking maar niet moeten aangaan. Binnengehaalde punten (bijvoorbeeld dat sinds de val van 2021 extra scherp beleden strengere asielbeleid) zullen gemakkelijk aan anderen worden toegeschreven. Het in de zomer van 2023 door de liberalen uitgedachte win-winscenario kan zomaar uitpakken als een verlies-verliesscenario.