‘A long time ago in a galaxy far, far away…’ Zo begon bijna een halve eeuw geleden de eerste film van wat een immer uitdijende serie blockbusters zou worden. Star Wars dankt zijn succes aan menselijke personages en een gedetailleerd universum waarin fans zich kunnen verliezen. De kwaliteit van de films is minder belangrijk.

Uit Maarten! 2024-4. Bestel losse nummers hier of word abonnee

De aarde begon met een oerknal, maar de filmexplosie die Star Wars in 1977 teweegbracht mag er ook zijn. De voorgeschiedenis had een jaar of zeven in beslag genomen. Het eerste idee voor een ruimtefilm kreeg filmmaker George Lucas in 1971 na zijn speelfilmdebuut THX 1138. In deze film, die zich afspeelt in een dystopische, totalitaire maatschappij in de 25ste eeuw, komt een stel in opstand tegen repressie en tirannie. Geen origineel sciencefiction-gegeven en de film flopte.

In onze tijd kunnen debuterende regisseurs na een flop een verdere carrière meestal vergeten, maar in 1971 kreeg de toen 27-jarige Lucas een herkansing. Dat leidde in 1973 tot American graffiti – geen film die in de toekomst kijkt, maar achterom. Het nostalgische afscheid-van-je-jeugdverhaal voert vier tieners op in 1962, die een toekomstbepalende beslissing moeten nemen: wel of niet gaan studeren, een liefdesrelatie voortzetten of niet, enzovoorts. Lucas sloeg nu wel raak, want het coming of age-drama was een immens succes. De nog geen miljoen dollar kostende film bracht 140 miljoen dollar op.

Het maakte Lucas multimiljonair en opende in Hollywood de deur naar de realisering van zijn droom: het maken van een ruimte-epos. Filmstudio 20th Century Fox bood hem de kans.

Lucas stond geen traditionele sciencefiction voor ogen, maar een mengeling van sciencefiction, fantasy en mythologie. Inspiratie haalde hij uit allerlei filmhoeken en -gaten, van ruimtestripheld Flash Gordon tot Amerikaanse westerns, en van Tweede Wereldoorlogfilms tot de filmische nazipropaganda van Leni Riefenstahl. Bij het creëren van de personages dacht Lucas aan archetypische helden en schurken. Star Wars moest geen film worden over complexe filosofische kwesties, zoals de relatie van de mens met zijn (technologische) omgeving in Stanley Kubricks klassieker 2001: A Space Odyssee, maar een helder verhaal over de strijd tussen goed en kwaad, en personages met wie de kijker kan meeleven.

Poster van de eerste Star Wars-film: Episode IV: A New Hope, 1977.

Later ontstond een bijna mythisch beeld van de bedenker van Star Wars, maar je hoeft geen genie te zijn om het verhaal van de eerste Star Wars-film te verzinnen. Een ongefilterde, bijna kinderlijke fantasie volstaat. In ‘een sterrenstelsel ver, ver weg’ is de macht in handen van heersers die behoren tot de Sith en een dictatoriaal bewind voeren. Hun militaire aanvoerder is Darth Vader, die met hulp van elitesoldaten (Stormtroopers) en een vernietigingsmachine (Death Star) vijanden uit de weg ruimt. Tegenover de Sith staat de Jedi, die bestaat uit krijgers die strijden voor democratie en vrede.

Zowel de leden van de Sith- als de Jedi-Orde hebben toegang tot een magisch energieveld (de Force), dat speciale krachten geeft. Zo kunnen ze voorwerpen telekinetisch laten bewegen, gedachten lezen en in de toekomst kijken. In de dystopische maatschappij sluit een jonge boer (Luke Skywalker) zich aan bij Jedi-rebellen om een gevangen prinses (Leia Organa), te bevrijden. Hij krijgt hulp van een smokkelaar (Han Solo) en een wijze Jedi (Obi-Wan Kenobi). Drie keer raden hoe de strijd afloopt.

Vrijwel niemand geloofde in het succes van Star Wars

Star Wars werd opgenomen op locaties in Tunesië, Guatemala, Death Valley in Californië en in een Britse studio. Dat ging niet van een leien dakje. Technische en logistieke problemen zorgden voor vertraging en Lucas blonk als regisseur niet uit in sociale vaardigheden. Volgens actrice Carrie Fisher, die prinses Leia speelde, bestond zijn regie voornamelijk uit het roepen dat het ‘sneller’ en ‘intenser’ moest. Niet alle acteurs namen de film serieus. Alec Guinness, die Jedi-meester Kenobi speelt, noemde het verhaal in brieven aan vrienden ‘kinderlijke rotzooi’. Harrison Ford – Han Solo – vond de dialogen ‘shit’ en sprak van een ‘high tech B-film’.

Vrijwel niemand geloofde in Star Wars, waarschijnlijk zelfs Lucas niet, die tijdens de productie bijna bezweek aan stress en depressies. Door het gebrek aan vertrouwen werd de film aanvankelijk in slechts 32 Amerikaanse bioscopen uitgebracht. De rest is geschiedenis – die later werd opgeblazen tot miraculeuze proporties.

Rijen voor de bioscoop voor de première van Star Wars. Londen, 27 december 1977.

Koffiebekers en T-shirts

Wat daarvan klopt is dat al snel de buzz rondging dat Star Wars een bijzonder spektakel was dat je gezien moest hebben. De mond-tot-mondreclame werkte en het publiek stroomde massaal toe. Na een paar weken was de film in meer dan duizend bioscopen te zien. Bezoekers waren diep onder de indruk van de grensverleggende special effects, waarvoor Lucas alles uit de kast had getrokken, van miniatuurmodellen en maquettes tot lichtzwaarden en optische trucages. Ook de meeste filmcritici waren enthousiast. Illustratief was de recensie in The New York Times, die de film prees om de ‘combinatie van fantasie en avontuur’ en de special effects.

Anderen waren minder opgetogen. Pauline Kael, koningin onder de recensenten, zag in The New Yorker ‘een verzameling clichés’ zonder ‘emotionele grip’. De film voelde ‘alsof je een groepje kinderen meeneemt naar het circus’. Recensent John Simon van New York Magazine was het meest vilein: ‘Star Wars will do very nicely for those lucky enough to be children or unlucky enough never to have grown up.’

Maar de negatieve recensies, ook al waren ze van spraakmakende critici, stonden een megasucces niet in de weg: de 11 miljoen dollar kostende film bracht 775 miljoen dollar op.

Dat wordt onvoldoende verklaard door de spectaculaire effecten en het epische verhaal. Uniek was dat Star Wars geen doorsnee sciencefiction-verhaal vertelt maar een gedetailleerd universum toont, met meerdere planeten en culturen die een verleden hebben. De personages zijn geen superhelden, maar wezens met dilemma’s en relationele problemen die doen denken aan het menselijke geworstel op aarde. In de meeslepende parallelle werkelijkheid van Star Wars kan de kijker zich makkelijk met hen identificeren.

Fans konden een stortvloed aan merchandise kopen

Een grote rol in het succes speelde ook een nieuwe marketingstrategie. Met Spielbergs twee jaar eerder uitgekomen Jaws was Star Wars in de Amerikaanse filmwereld de eerste blockbuster: een in zoveel mogelijk bioscopen tegelijk uitgebrachte film, die zich richt op een zo groot mogelijk publiek, dat met intensieve marketing naar de film wordt gelokt. Niet eerder werd een film uitgebracht met zoveel merchandise. Fans konden een stortvloed aan Star Wars-spullen kopen, van koffiebekers tot poppetjes en van T-shirts tot stripboeken. Je moest onder een steen liggen om niet geconfronteerd te worden met een Star Wars-uiting. In het marketinggeweld deden filmkritieken er niet toe. Star Wars was een volledige ‘critic proof family movie’.

Maar misschien de belangrijkste reden van het succes was dat Star Wars de juiste film op het juiste moment was. De oude filmwet dat mensen in onzekere tijden behoefte hebben aan escapistisch amusement ging ook nu weer op. De Amerikaanse samenleving was in 1977 nog aan het bijkomen van de verloren Vietnamoorlog en de politieke en morele malaise van Watergate. Economisch ging het niet denderend en er dreigde een energiecrisis. Star Wars bood voor even ontsnapping aan de dagelijkse ingewikkelde werkelijkheid. Geen zorgen voor morgen, maar een wereld waarin het goede het kwade overwint.

Fans van Star Wars kruipen in de huid van personages uit de film. Chicago, 12 april 2019.

Sequels en prequel

Door het succes kon Lucas de twee toegezegde vervolgfilms maken. Hij bedacht twee sequels, die hij – opmerkelijk genoeg – niet zelf schreef en regisseerde. Hij trad op als producent en hield als supervisor de verhaallijn in de gaten. In The empire strikes back (1980) nemen de door de Jedi verslagen Sith wraak en werpen de democratie omver. De film bevat ook een familieonthulling: Darth Vader blijkt Luke Skywalkers vader.

Het leidt niet tot een harmonisch familieleven, want de zoon vecht voor democratie en vrijheid en zijn vader voor tirannie en repressie. Wie wil ziet er een Oedipuscomplex in, al eindigt de relatie tussen vader en zoon in Return of the Jedi (1983), de tweede vervolgfilm, in een verzoening. In die film verslaan de Jedi de tirannieke heersers weer, zodat vrijheid en democratie terugkeren.

De serie had na deze drie films kunnen eindigen, maar na het commerciële succes van de vervolgfilms (beide brachten ongeveer vijfhonderd miljoen dollar op) konden nog meer delen niet uitblijven. Lucas wilde een prequel-trilogie, die de gebeurtenissen vóór de eerste Star Wars-film behandelt. Het leidde tot The Phantom Menace, Attack of the Clones en Revenge of the Sith, die werden uitgebracht tussen 1999 en 2005. Uiteraard gaan ook deze films over de strijd tussen goed en kwaad: de tirannen van de Sith storten de Republiek in chaos, waarna zij de macht grijpen en een dictatuur vestigen.

Harrison Ford vond de dialogen ‘shit’

Het succes van de prequels (opbrengst in totaal 2,5 miljard dollar) vroeg om weer een vervolg. Dat kwam niet van Lucas, want hij verkocht het merk Star Wars in 2012 aan Disney – het leverde hem 4 miljard dollar op. Om dat geld terug te verdienen begon Disney het merk uit te melken. Tussen 2015 en 2019 verscheen er weer een trilogie (The Force awakens, The last Jedi en The Rise of Skywalker), plus twee spin-offs (Solo en Rogue One) en meerdere animatie- en live-action-series. Dat ging ten koste van de kwaliteit. Het dieptepunt was The rise of Skywalker, door recensent Richard Brody van The New Yorker een ‘zielloos uniform spektakel’ genoemd.

Maar voor Star Wars gelden andere wetten dan voor ‘gewone’ films. De serie is een cultureel fenomeen, waarbij de kwaliteit van de films niet het belangrijkste is. Zwakke vervolgdelen hebben de populariteit in het verleden nauwelijks aangetast. Men mopperde, maar ging wel massaal kijken. Dat is uniek voor Star Wars, net als de schare devote fans, die elkaar aftroeven met filmcitaten en heftige discussies voeren over gebeurtenissen in de films. Hun toewijding en het fanatisme doen denken aan hardcore voetbalsupporters. Beiden identificeren zich volledig met hun object van idolatrie. Er is geen filmserie naast Star Wars met een vergelijkbare fanbase. De Harry Potter-verfilmingen en de Lord of the rings-trilogie gingen ook gepaard met uitbundige uitingen van fans, maar die waren van tijdelijke aard.

Vitriool en vooroordelen

Het is vraag of Star Wars populair blijft in de veranderende filmwereld. Lucas bewees dat een serie films over een uitdijend sciencefiction-universum een commerciële jackpot kan zijn. Dat leidde tot navolging, met als bekendste de verfilmingen van de Marvel-stripboeken. De laatste decennia waren superhelden als Spider Man, Black Panther, Iron Man en Captain America niet uit de bioscoop te slaan. Net als Star Wars is het Marvel-universum een onuitputtelijke bron voor nieuwe films. Er is altijd wel weer een (bij)figuur te vinden over wie een film kan worden gemaakt. Maar na ruim dertig films is het publiek Marvel-moe en geloven velen het wel.

Of dat lot ook Star Wars staat te wachten, weten we in 2026 als met The Mandalorian and Grogu zeven jaar na The Rise of Skywalker weer een Star Wars-film uitkomt. Dan zal blijken of de serie ook jonge kijkers weet te betoveren of het moet hebben van nostalgische ouderen. Dan weten we ook hoe de film door de fanatieke fans ontvangen zal worden. Tussen hen is een richtingenstrijd uitgebroken, die symbool staat voor een bredere cultuurstrijd.

Moses Ingram in Obi-Wan Kenobi.

Een groep fans – het is niet moeilijk raden uit welke politieke hoek – verwijt Disney wokeness, omdat personages inclusiever en diverser worden. Zij zien een verborgen culturele agenda om traditionele waarden en normen te ondermijnen. Vooral gekleurde actrices zijn het mikpunt. Moses Ingram, die te zien is in de Star Wars-spin-off Obio-Wan Kenobi, werd op sociale media bestookt met, in haar woorden, ‘honderden racistische berichten’. Ook de gekleurde actrice Amandla Stenberg, die in de serie The Acolyte een non-binair personage speelt, kreeg ‘een rampspoed van hyper-conservatieve onverdraagzaamheid en vitriool, vooroordelen, haat en hatelijke taal’ over zich heen.

Met zulke fans heeft Star Wars geen vijanden nodig. Blijft de serie stralen of implodeert het sterrenstelsel, dat meer dan 10 miljard dollar opbracht, net voor zijn vijftigste verjaardag?