Het kan hard gaan. Een jaar geleden stond in Maarten! 2019-2 een pleidooi voor het belang van privacy. Het begon met een afschrikwekkend voorbeeld uit het Amsterdamse OLVG-ziekenhuis, waar werkstudenten door nalatigheid vrijwel onbeperkt toegang hadden tot patiëntendossiers.

Ze konden van alles lezen, van uitslagen van een soa-test tot kankermedicatie. Ze konden bij dossiers van familieleden, maar ook van Bekende Nederlanders. Wie zich verveelde, kon altijd nog de sappige verhalen uit de patiëntendossiers opduiken en collega’s daarover tippen. Dat leek toen zo’n beetje de ultieme privacyschending: dat onbekenden gewoon konden grasduinen in je meest intieme, persoonlijke informatie. Nu, een jaar later, lijkt het een bagatel. Corona veegt wereldwijd grondrechten aan de kant: het recht op samenkomsten, het recht op scholing, het recht op arbeid, het recht op zorg (voor alle patiënten die géén corona hebben en niet welkom zijn in het ziekenhuis) en het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Nooit eerder lag de privacy van zoveel wereldburgers zo onder vuur.

Veel landen dwingen hun burgers om apps te installeren waarmee ze 24 uur per dag gevolgd kunnen worden.

Veel landen dwingen hun burgers om apps te installeren waarmee ze 24 uur per dag gevolgd kunnen worden. In Polen moeten coronapatiënten die in verplichte zelfquarantaine zitten regelmatig een selfie maken om te bewijzen dat ze nog thuis zijn. Werkgevers installeren spyware op de computers van hun werknemers om te kijken welke websites ze thuis bekijken en hoeveel toetsaanslagen ze maken. Universiteiten nemen de laptops van hun studenten over en kijken via de camera de studentenkamers in om mogelijke examenfraude tegen te gaan. De gemeente Rotterdam zet camerawagens in tegen samenscholingen. Drones controleren drukke plekken. Wie zich nog wil verplaatsen of toegelaten wil worden op het werk, zal zich binnenkort op veel plekken verplicht moeten onderwerpen aan temperatuurmetingen.

De Nederlandse regering wil niet achterblijven en komt met een app tegen corona. Minister Hugo de Jonge organiseerde daarvoor een appathon: zet een legertje experts een weekend bij elkaar in het ministerie, met de gedachte dat er dan binnen 48 uur wel een werkend prototype moest liggen. Het werd een debacle: organisatorisch een chaos, een datalek, boze experts en géén werkende app.

‘Nog nooit werd zo zichtbaar, compact en goedkoop gedemonstreerd hoe totaal incompetent de overheid jaarlijks miljarden aan ict wegpist,’ zo citeerde Jan Kuitenbrouwer een ict-expert op Follow the money onder de kop ‘Hippe Hugo en de appathon.’ Toch is die mislukte appathon ook te zien als vooruitgang: de overheid gaf kritische experts de kans er voor de invoering naar te kijken en luisterde ook naar die adviezen.

Na 9/11 douwden overheden over de hele wereld in hoog tempo allerlei vergaande maatregelen door – denk aan preventief fouilleren, ID-plicht op straat, databases met vingerafdrukken, massale opslag en koppeling van persoonsgegevens en het digitaal bespioneren van burgers. Daarover was nauwelijks discussie, naar bezwaren van experts werd niet geluisterd. Nu zien we met corona dezelfde reflex: meer macht voor de staat, meer databases en slimme algoritmes. Die gaan deze keer niet de terroristen opsporen voor ze toe kunnen slaan maar coronapatiënten voor ze iemand kunnen besmetten. Grote Broer wordt Grote Zuster die ons komt genezen. Maar het getuigt van hetzelfde blinde vertrouwen in techniek en hetzelfde vertrouwen in een sterke staat – inclusief nauw verholen bewondering voor Aziatische politiestaten, waar de regering tenminste flink ‘door kan pakken.’

Maar, zoals de appathon liet zien, is het deze keer anders. Er is om te beginnen een zeer brede maatschappelijke discussie over het nut van het coronabeleid, waarbij vooral de app zwaar onder vuur ligt. Geen enkele politicus durft nu nog hardop te zeggen dat ‘privacy de schuilplaats van het kwaad is.’ Het kabinet erkent dat de privacy rond de app goed geregeld moet zijn, dat er goed toezicht moet zijn en dat de software open source moet zijn, zodat onafhankelijke experts mee kunnen kijken. Dat is allemaal enorme winst sinds 9/11.

Dat is sowieso een kenmerk van veiligheidsbeleid: niemand vraagt achteraf of het wel effectief is

Bovendien gaat het nu heel expliciet over de effectiviteit van zo’n app. Na 9/11 moest er gewoon een database komen met vingerafdrukken en met belgegevens, zonder dat iemand ooit de vraag had gesteld welke problemen dat eigenlijk ging oplossen. De vingerafdrukken in de paspoorten worden nooit gecontroleerd op Schiphol, omdat de techniek dat niet toelaat. Dat bleek overigens pas een paar jaar geleden, omdat journalisten en IT-experts vragen waren blijven stellen. In Den Haag interesseerde het helemaal niemand. Dat is sowieso een kenmerk van veiligheidsbeleid: niemand vraagt achteraf of het wel effectief is. Na de invoering van de Nationale Politie is het aantal opgehelderde misdrijven gedaald tot 223.000 per jaar, ruim honderdduizend minder dan tien jaar geleden. En dat terwijl betere opsporing en meer en strenger straffen de belangrijkste doelen waren van de hele reorganisatie. Niemand heeft het er meer over.

In de zorg zou dat ondenkbaar zijn: als Ivo Opstelten met veel bombarie alle ziekenhuizen tot het Nationale Ziekenhuis had gefuseerd en het aantal uitgevoerde en geslaagde operaties zou daardoor in tien jaar tijd met honderdduizend per jaar gedaald zijn, dan zou er een parlementaire enquête komen. Of een volksopstand. Waarschijnlijker allebei. Dat komt omdat volksgezondheid veel belangrijker is dan veiligheid – we geven als maatschappij niet voor niets veel meer geld uit aan zorg dan aan veiligheid. (Dit jaar 82,2 miljard euro aan zorg, 11,8 miljard aan Justitie en Veiligheid). En omdat het bij ziektes potentieel om tienduizenden doden gaat, willen we in de zorg wél weten of iets werkt. Dat betekent dat de corona-app van De Jonge echt moet werken en niet alleen maar schijnveiligheid mag bieden.

De eerste proeven met de beoogde techniek verliepen desastreus. De app gebruikt bluetooth om de afstand tot andere telefoons te meten en dat leidt tot talloos veel vals positieve meldingen: je zou dan te horen krijgen dat je in contact bent geweest met een coronapatiënt terwijl die misschien aan de andere kant van een schutting of muur stond. Dat is totaal onwerkbaar: alsof je iedereen een rookmelder geeft die de hele tijd afgaat.

Gelukkig voeren we die discussie nu vóór iedereen een spionage-app opgedrongen krijgt. Het zijn inderdaad zware tijden voor burgerrechten, maar tegelijkertijd dwingt de ernst en de dodelijkheid van corona iedereen om rationeel beleid te maken en te luisteren naar experts. Bullshit artists zoals Donald Trump, Boris Johnson en Jair Bolsonaro vallen genadeloos door de mand.