Taal doet ertoe in de politiek. Met de goede woorden kun je elk debat winnen. Hans de Bruijn, hoogleraar bestuurskunde aan de TU Delft, schreef onlangs het Handboek Framing waarin hij aan de hand van 25 thema’s laat zien hoe het spel met de taal wordt gespeeld. ‘Een frame kun je vertalen als een denkraam. Door bepaalde woorden te gebruiken – bijvoorbeeld ‘massa-immigratie’ – bouw je een denkraam op, een kader van waaruit jij en anderen gaan denken.’

Sinds 2009 schrijft Hans de Bruijn, wekelijks in dagblad Trouw over wat hem opvalt aan framing in de politiek. Zijn fascinatie ontstond tijdens Barack Obama’s verkiezingscampagne een aantal jaren daarvoor. ‘Ik zag tijdens zijn toespraken steeds een rode draad terugkomen die ik vervolgens ben gaan analyseren. Uiteindelijk heb ik een aantal kenmerken van zijn toespraken gevonden – toen was de stap naar framing snel gemaakt.’ 
 

Een van die kenmerken is dat een goed frame lekker bekt en makkelijk blijft hangen. ‘Vandalen gaan betalen’, is een bekende uitspraak van de VVD. Bovendien ben je het met een goed frame intuïtief eens en wordt er een schurk benoemd: twee andere kenmerken van een goed frame. ‘Als ik dit voorbeeld aanhaal is er altijd wel iemand die zegt: dat vind ik zo’n platte uitspraak. Maar als je écht in het VVD-dna gaat zitten, dan is het de essentie waar een VVD’er voor staat. Je blijft van het eigendom van anderen af.’ Dat is tegelijkertijd het vierde kenmerk: een goed frame sluit aan bij de kernwaarde van je doelgroep.

In hoeverre kunnen wij ons onttrekken aan het spel van framing?
Resoluut: ‘Niet, ook niet in je persoonlijke en alledaagse leven. We framen allemaal en doen dit automatisch. Taal is geen objectief vehikel. Je hebt beperkte woordenschat, je gebruikt vanzelfsprekend woorden die passen bij jouw politieke en morele opvattingen. Je zult geen woorden gebruiken die jouw politieke voorkeur in een slecht daglicht zetten. Thuis doe je dat ook. Als je jezelf moet verdedigen, dan gebruik je de taal die past bij je standpunten.’ 

‘Als de één goed framet en de ander re-framet goed – dan kan dat de kwaliteit van het debat versterken’

Van welke frames was u de afgelopen tijd het meest onder de indruk?
‘Dat vind ik heel moeilijk om te zeggen. Dat is als vragen: wat is je leukste dochter? Het meest verrassend vind ik altijd wel als ik merk dat het frame heel goed in elkaar zit, maar dat de re-frame net zo goed is. En dat is ook een beetje de functie van framing. Politiek gaat altijd over verschillende perspectieven. De één kijkt links, de ander kijkt rechts. Beiden vergroten dingen uit die zij belangrijk vinden. Als de één goed framet en de ander re-framet goed – dan kan dat de kwaliteit van het debat versterken.’

Heeft u een specifiek voorbeeld?
‘Het debat over immigratie in Australië vind ik een mooi voorbeeld. Australië heeft een vrij hard immigratiebeleid. Als je Australië illegaal binnenkomt, kun je vervolgens naar Papoea Nieuw-Guinea worden gebracht in afwachting van je procedure. Als je asielprocedure dan goed verloopt, kan Australië je naar een ander veilig land sturen, omdat je illegaal het land binnenkwam. De frames van de tegenstanders van dit beleid zijn heel krachtig: wij zijn een rijk, beschaafd land. Wij staan hoog in de welvaartsladder en wat doet dit beschaafde land? Wij brengen vluchtelingen naar een van de armste landen ter wereld, Papua Nieuw Guinea, en heten hen niet welkom. De vluchtelingen zijn de slachtoffers, de regering is de schurk en de oppositie, die het opneemt voor de vluchtelingen, is de held. 
 
Maar het re-frame van de regering is ook heel krachtig. Zij zegt: inderdaad, de vluchtelingen zijn de slachtoffers. Maar wie zijn de schurken? Dat zijn de mensenhandelaren. En de regering is de held, want door dit beleid maakt ze het businessmodel van de mensenhandelaren kapot. Hier zie je dus dat er heel goed nagedacht is over een frame en een re-frame. Dankzij framing zijn de twee opvattingen heel duidelijk – en de burger mag kiezen.’

 ‘Overdramatiseren kan juist contraproductief werken’

Framing is een spel van woorden. In hoeverre spelen morele kwesties een rol? Wat is geoorloofd in dit spel?
‘Dat is een ongelooflijk lastige vraag, want jouw morele oordeel wordt ook ingegeven door je politieke opvatting. Dus ik ben altijd geneigd te zeggen: dat morele oordeel is aan jou. Ik kan een beetje de waaier van morele opvattingen aangeven. Het ene uiterste is dat framing dirty politics is: dat het frame gaat heersen over de feiten en we daarmee een fact-free world creëren. De boel besodemieteren met verhullend taalgebruik.’

En wat is dan het andere uiterste?
‘Dat is de morele verplichting om te framen. Neem bijvoorbeeld de strijd tegen de opwarming van de aarde. Als jij vooropgaat in die strijd en je wilt daar maatschappelijke en politieke steun voor mobiliseren, dan is het misschien wel je morele verplichting om te framen. Dat je nadenkt over frames die mensen raken en in beweging kunnen brengen om iets aan het klimaat te gaan doen.’

Conclusie: framing is dus nodig voor een goed werkende samenleving…
‘Framing wordt vaak in de hoek gedrukt van dirty politics. Maar een les zou moeten zijn dat wanneer je als wetenschapper het verhaal rondom global warming ongefilterd vertelt, je daarmee een voedingsbodem voor de klimaatontkenners kunt creëren. Als je alleen vertelt dat klimaatverandering heel, heel ernstig is, kun je je toehoorders de stuipen op het lijf jagen. Wanneer dan de volgende dag een hoogleraar op tv vertelt dat het allemaal wel meevalt en dat een beetje uitstoot goed is voor de volgende IJstijd, dan kan die toehoorder daar gevoelig voor worden, omdat hij de stuipen op het lijf is gejaagd. Overdramatiseren kan juist contraproductief werken. Altijd nadenken dus, over een goede framing. Voor je het weet, word je geframed als over-emotionele alarmist. Gebruik liever argumenten waarmee je je tegenstanders kunt overtuigen. Bijvoorbeeld dat het economisch lucratief kan zijn om elektrisch te gaan rijden. Wellicht wat plat, maar de kans dat je sceptici in beweging krijgt, is dan groter.’

Hans de Bruijn, Handboek Framing.
Uitgeverij Atlas Contact, 152 p. 17,99

Benieuwd naar het hele boek? Bestel ‘m in onze webshop.