Gemaakt door Mondriaan? Vast een fout, hoor ik de lezer zeggen. De meeste mensen denken bij Mondriaan aan zijn werk met de drie primaire kleuren en de zwarte lijnen. Ook denken ze waarschijnlijk (en best terecht) wat moet ik er mee? Waar moet ik naar kijken? Maar het is de moeite waard om te zien wat Mondriaan nog meer heeft gemaakt en hoe hij tenslotte uitkwam bij de Nieuwe Beelding.

In het Gemeentemuseum in Den Haag kan je die ontwikkeling prachtig volgen. Meestal hangt zijn werk chronologisch in de zalen en kan je bijna zonder uitleg bekijken waar hij allemaal mee bezig is geweest.

Mondriaan was de zoon van een christelijke hoofdonderwijzer, die ook tekenleraar was. Het gezin verhuist van Amersfoort naar Winterswijk waar zijn vader hoofd wordt van de School voor Christelijk Nationaal Onderwijs. Na de lagere school werkt Mondriaan met behulp van zijn vader aan de Akte Lager Onderwijs Handtekenen, daarna aan de Akte Middelbaar Onderwijs Handtekenen en Perspectief, zodat hij ook in het middelbaar onderwijs kan lesgeven en naar een Academie zou kunnen.

Mondriaan vertrekt naar Amsterdam waar hij allerlei verschillende baantjes heeft om in zijn onderhoud te kunnen voorzien. Hij schildert o.a. landschappen voor de verkoop. In 1908 wordt hij lid van de Theosofische Vereniging en leert hij yoga. Hij woont die zomer in Domburg waar een kunstenaars kolonie is. Onder andere met Jan Toorop, zijn dochter Charley Toorop en anderen. Mondriaan gaat kort Neo-Impressionistisch en Fauvistisch schilderen.

In 1910-1911 maakt hij ook werk dat beïnvloed is door de Theosofie, waaronder deze Evolutie triptiek. In 1911 gaat Mondriaan naar Parijs waar hij sterk wordt beïnvloed door het Kubisme.

Maar nu eerst de Evolutie triptiek.
Wat opvalt zijn de kleuren. Die hebben alles te maken met de symbolische waarde van kleur binnen de Theosofie. Dan natuurlijk het feit dat het gaat om een drieluik. Het is interessant om te zien dat die panelen op verschillende hoogtes hangen.

‘Evolutie,’ maar waarvan? Het gaat duidelijk om de verschillende bewustzijnsstadia van de mens. Niet om de evolutie van de mens van aap naar mens. Hoe je dit werk moet zien is denk ik een vrij individuele kwestie. Ik zie het als volgt: als kind ben je in een onbewuste fase, zie het meest linker paneel. Dat hangt het meest laag en is het donkerste van de drie. Het hoofd van de vrouw is het meest naar achteren gebogen. De tepels en navel zijn driehoekjes met de punt naar beneden. Idem de driehoeken in de bloemmotieven achter het hoofd. Dan komt het meest rechter paneel, wat iets minder donker is. Het hoofd is hier iets minder ver naar achteren gebogen, de driehoekjes (meer vierkantjes) van tepels en navel en in de bloemmotieven driehoekjes staan met de punt naar boven. Het middenpaneel hangt het hoogst. Hier zien we dat de ogen zijn geopend en dat de driehoekjes met de punt naar boven zijn afgebeeld.

Zoals de lezer zal begrijpen wordt er het nodige afgeschreven over de betekenis van deze triptiek. Helaas heeft de maker er niets over gezegd. Het voordeel is dan wel weer dat we de vrijheid hebben om het zelf in te vullen. Ik zie dat bewustzijn dus als iets persoonlijks. Als kind is dat bewustzijn nog niet aanwezig. Tijdens je puberteit ‘ontwaakt’ het en naarmate je ouder wordt neemt het bewustzijn toe. Dan gaan je ogen inderdaad open.

Na dit schilderij zal Mondriaan nog beïnvloed worden door diverse stromingen voordat hij het werk gaat maken dat de meeste mensen van hem kennen: de Nieuwe Beelding.

Piet Mondriaan,  Amersfoort 1872 – New York 1944
Evolutie triptiek, 1911
Olieverf op doek
Middenpaneel 183 x 87.5 cm
Zijpanelen 178 x 85 cm
Gemeentemuseum Den Haag