Steden ontstaan in de regel organisch. Maar op dit moment stampen verschillende landen in the middle of nowhere een nieuwe hoofdstad uit de grond. Hoe levensvatbaar zijn zulke metropolen?

Openingsbeeld: Ontwerp voor het stadsproject The Line in Saoedi-Arabië, juli 2022.

Uit Maarten! 2023-3. Bestel een losse editie of word abonnee

Mohammed bin Salman al-Saoed is een ambitieus man. De 38-jarige kroonprins en leider van Saoedi-Arabië, die hardnekkig blijft ontkennen dat hij in 2018 de kritische journalist Jamal Ahmad Khashoggi in stukken liet zagen, wil de economie van zijn land grondig moderniseren. Dat betekent vooral: diversificeren. Want het land dankt zijn rijkdom eerst en vooral aan de export van fossiele brandstof. MBS, zoals de prins ook wel genoemd wordt, houdt er rekening mee dat lang voordat de oliebronnen geheel zullen zijn uitgewrongen de vraag naar het zwarte goud zal stilvallen. Want sprak de legendarische Saoedische olieminister Ahmed Zaki Yamani immers niet de omineuze woorden: ‘Het stenen tijdperk kwam niet ten einde omdat de stenen op waren’? Nou dan. Maar hoe doe je dat, je economie diversificeren? Saoedische ambtenaren met hun door olie gesubsidieerde luizenbanen komen niet spontaan op het idee ontslag te nemen en een technologiestart-up te beginnen. De oplossing bleek zich niet ver over de grens te bevinden. In de Verenigde Arabische Emiraten had zich een economisch wonder voltrokken.

Waar zich honderd jaar geleden een slaperig dorp van parelvissers bevond, schitterden nu de glazen torens van Dubai. De stad was een magneet voor rijke westerlingen, die zich aangetrokken voelden tot het zeer gunstige belastingregime. Het ondernemingsklimaat bleek er zonnig, niet in het minst omdat arbeidsmigranten uit arme landen er voor een fooi konden worden afgebeuld. En omdat de rijken het nu eenmaal graag breed laten hangen, was er een diverse dienstensector verrezen. Sluitsteen van het succes was Emirates, de luchtvaartmaatschappij die van Dubai de logische overstap had gemaakt voor reizigers tussen Europa en Azië. Reizigers die vaak een paar dagen bleven plakken om downtown hun portemonnee te legen.

Keizer Constantijn draagt de stad Constantinopel op aan de heilige Maria. Mozaïek in de Hagia Sophia, circa 1000.

Nova Roma

Wat de koninklijke familie al-Maktoem in Dubai kan, kunnen wij beter, zo moet MBS gedacht hebben. Op 24 oktober 2017 lanceerde hij hoogstpersoonlijk op de Saoedische televisie zijn gedroomde metropool: Neom. Neos is Grieks voor ‘nieuw’ en de ‘m’ zou staan voor het Arabische woord mustaqbal, wat ‘toekomst’ betekent. Met zijn plan trad MBS in de traditie van illustere voorgangers. Alexandrië en Constantinopel werden gesticht door Alexander en Constantijn, heersers die beiden ‘de Grote’ achter hun naam hebben staan en die in wreedheid beslist niet voor MBS onderdeden.

Steden ontstaan in de regel geleidelijk. Een groep mensen ontdekt de voordelen van een bepaalde locatie en strijkt er neer. Als het er inderdaad goed toeven blijkt, trekt dat meer mensen aan, enzovoort. Veel kuststeden rondom de Middellandse Zee zijn op deze manier gesticht door kolonisten uit Griekenland, en dragen vaak nog de oorspronkelijke naam (Napels = Neapolis = Nieuwstad). Maar ook Amsterdam is er een goed voorbeeld van. Steden kunnen ook ontstaan rondom legerplaatsen. Want waar soldij wordt uitbetaald, bloeit de handel. Nijmegen (Noviomagus) en Utrecht (Traiectum) zijn voorbeelden van zulke steden. Ook kloosters kunnen het ontstaan van een stad uitlokken: München. Vaak is het wel zo dat autoritaire figuren een bepalende rol speelden.

Veel minder komt het voor dat iemand een zwaard in de grond steekt en uitroept: ‘Hier komt mijn stad!’ Het is niet moeilijk in te zien waarom. Een dergelijk initiatief kost geld, veel geld. Het uit de grond stampen van een gloednieuwe stad is daarom typisch voorbehouden aan autocraten die zonder tegenspraak in de staatskas kunnen graaien. Maar wat zijn hun motieven? Speelt narcisme de hoofdrol? Of dienen van bovenaf verordonneerde steden altijd strategische en/of economische doelen? Vaak wel. Hoewel we natuurlijk niet precies weten wat zich in het hoofd van Alexander heeft afgespeeld, was de locatie van zijn nieuwe stad Alexandrië uitstekend gekozen. Het aloude Macedonische machtscentrum Pella lag immers wel erg excentrisch in Alexanders nieuw verworven rijk.

Alexandrië lag gunstig ten opzichte van de Nijl en de Levant, maar was over het water eveneens goed te bereiken vanuit de Griekse wereld. Bovendien kon er snel een goede haven worden aangelegd door een dam te bouwen tussen het vlak voor de kust gelegen eilandje Pharos en het vasteland. Die haven zou al snel wereldberoemd worden vanwege de immense vuurtoren die Ptolemaeus, Alexanders opvolger in Egypte, op Pharos liet bouwen.

Op de plaats van een slaperig dorp glanzen nu de torens van Dubai

Alexandrië was een groot succes. Al snel had de stad de status van het epicentrum van de hellenistische cultuur. Onder andere de wiskundige Euclides was er werkzaam. De Koninklijke Bibliotheek, gebouwd door Ptolemaeus II, gold als de beste in de Griekse wereld. Geleerden van heinde en verre kwamen eropaf. Het was ook de plek waar de oude Joodse geschriften in het Grieks werden vertaald.

Deze vertaling, later door de Romeinen Septuagint genoemd, openbaarde aan het Griekse publiek het Joodse concept van het monotheïsme en bereidde zo de weg naar het christendom. Alexandrië speelde ook een grote rol in de volwassenwording van deze leer. Kerkvaders als Pantenus en diens beroemde leerling Clemens van Alexandrië waren er actief. Toen het christendom in 380 tot de staatsgodsdienst van Rome werd uitgeroepen, ondervond Alexandrië al stevige concurrentie van een andere verordonneerde stad: Constantinopel.

Caesar Constantijn maakte dezelfde analyse als Alexander zes eeuwen eerder: de hoofdstad van het imperium lag inmiddels op een onhandige plek. De Donau en de Eufraat vormden natuurlijke grenzen en hadden voortdurend aandacht nodig. Eigenlijk was er een nieuw Rome nodig dat strategisch handiger geleden was, aldus Constantijn. Zijn oog viel op Byzantium, een stad op de westoever van de Bosporus. Daar zou een Nova Roma een prachtige uitvalsbasis naar zowel de Zwarte als de Middellandse Zee vormen. Bovendien lag Byzantium op een uitstekend verdedigbare landtong. Alleen aan de westelijke kant van de stad zou een muur nodig zijn. De reden dat Byzantium niet uit zichzelf was uitgegroeid tot een machtige stad, was de watervoorziening. Er waren weinig natuurlijke bronnen. Maar met het enorme budget van een caesar kon daar wat aan gedaan worden. De restanten van de Romeinse aquaducten torenen nog altijd hoog boven de snelwegen van Istanboel uit. Constantijn maakte Byzantium met de grond gelijk en trok in zes jaar tijd Nova Roma op, dat hij later naar zichzelf zou hernoemen.

Ook deze stad werd een klinkend succes. Wat hielp was dat het oude Rome kwakkelde. De stad werd herhaaldelijk geplunderd door barbaren, en viel in 479 definitief in handen van de Ostrogoten. Omdat het rijk al in 395 formeel was opgesplitst in een westelijk en een oostelijk deel, met elk een eigen caesar, bleef in Constantinopel het Romeinse leven gewoon zijn gang gaan. In 537 werd in de enorme kerk van de Heilige Wijsheid, oftewel Hagia Sophia, voor het eerst het brood gebroken. Nadat de westelijke muren in 1453 geslecht waren, bleef ‘Kostantiniyye’ het hart van het Ottomaanse Rijk. De stad was dermate prominent dat de bewoners simpelweg spraken van ‘de stad’. De benaming Istanboel, die in de loop der eeuwen ingeburgerd raakte en in 1930 officieel werd, is een verbastering van de Griekse woordcombinatie is tin polin – ‘in de stad’.

Tegenwoordig is de stad aan de Bosporus met 16 miljoen inwoners de grootste metropool van Europa. En ook al is het sinds een eeuw geen hoofdstad meer, Istanboel heeft zich niet laten onttronen als met afstand de belangrijkste stad van Klein-Azië.

Het Plein van de Onafhankelijkheid in Astana, de hoofdstad van Kazachstan.

Tjokvol ambtenaren

Makelaars benadrukken graag dat locatie alles is. Zeker Istanboel bevestigt die regel. Constantijn had geen betere keuze kunnen maken. Nu had hij het wel beter voor het uitkiezen dan tegenwoordige machthebbers. In zijn dagen was de wereld immers een heel stuk leger. Volgens de Amerikaanse historicus J.C. Russell omvatte in 350 de totale bevolking van het Romeinse Rijk 39,3 miljoen mensen. Een miniem getal in vergelijking met de huidige bevolking van de voormalige Romeinse gebieden. Ook elders in de wereld, met name in Azië, is het heel wat drukker geworden. Het gevolg: op alle optimale plekken om een stad te bouwen bevindt zich al een stad. En niet een kleintje, zoals destijds Byzantium, maar veelal een uit haar krachten gegroeide metropool.

Moderne nieuwe hoofdsteden worden daarom aangelegd op locaties die minder voor de hand liggen. Voorbeelden zijn Brasilia (Brazilië), Naypyidaw (Myanmar), Astana (Kazachstan) en Abuja (Nigeria). Allemaal liggen ze in de binnenlanden, zonder duidelijke connectie met aloude handelsroutes en zonder veel strategische betekenis.

Toch doen ze het niet slecht. Deze steden zijn bedoeld als bestuurscentrum. Ze zitten dus tjokvol ambtenaren, die het breed laten hangen. Vanuit alle windrichtingen stromen belastinggeld, leningen en ontwikkelingshulp toe, en dat trekt bedrijvigheid aan. Toen in de jaren vijftig van de vorige eeuw Brasilia werd getekend, was het uitgangspunt dat er maximaal een half miljoen mensen zou komen wonen. Het zijn er inmiddels 3 miljoen. In Abuja wonen 1,7 miljoen mensen. Niet veel in vergelijking met de voormalige hoofdstad Lagos (16 miljoen), maar nog altijd meer dan in de Europese ‘hoofdstad’ Brussel. Ook Astana en Abuja zijn inmiddels de grens van en miljoen inwoners gepasseerd. Wel wijst de geschiedenis uit dat bestuurssteden op onhandige locaties een beperkte houdbaarheid hebben. Imperium weg is stad weg. Wie kan Ctesiphon nog aanwijzen op de kaart? Of Mahendraparvata?

Wie kan Ctesiphon nog aanwijzen op de kaart?

Een prangender probleem is de onaantrekkelijkheid van deze steden. Oude, organisch gegroeide steden beschikken bijna altijd over een centrum dat nog stamt uit het autoloze tijdperk. Straten zijn er niet met een liniaal getrokken, maar volgen de patronen in het oorspronkelijke landschap. Hoofdwegen zijn met elkaar verbonden door een wirwar van stegen. De niet al te hoge gebouwen hebben een gemengde functie: beneden de winkels en eethuizen, boven de woonvertrekken. Overdag krioelt het op straat van de activiteit. Het belangrijkste vervoermiddel is er de benenwagen. Door de eeuwen heen hadden autocraten moeite met deze doolhofachtige stadsstructuur, die goede schuilplaatsen bood aan subversieve elementen. Wie snel een opstand de kop wil indrukken heeft meer aan brede boulevards.

Blijkbaar spoken in de hoofden van hedendaagse tirannen zulke overwegingen nog altijd rond. In hun nieuwe hoofdsteden is geen steeg te vinden. Trouw aan de beruchte stadsplanoloog Robert Moses, de man die half Manhattan wilde afbreken, worden de wijken gedomineerd door brede autowegen – tien rijbanen is geen uitzondering. Niks geen gezellig straatleven, eethuizen en kraampjes. Net als in talloze Amerikaanse steden zijn functies strikt gescheiden (een verschijnsel dat in de VS zoning wordt genoemd). Werken gebeurt in een kantoortoren, winkelen in een mall, en geslapen wordt er in een verre buitenwijk. Wandelaars kom je niet tegen, want de auto regeert.

Astana is een dystopisch oord met veel te grote pleinen, veel te brede wegen en wanstaltige architectuur. De stad etaleert dat er in Kazachstan veel geld wordt verdiend aan de export van grondstoffen. En ook dat de heersende klasse er geen smaak heeft, maar mogelijk hebben tijdgenoten van Constantijn dat ook over Constantinopel gezegd.

Brasilia wordt zoals veel moderne geplande steden doorsneden door brede autowegen.

Beschavingsrevolutie

De drie meest in het oog springende hedendaagse pogingen om een nieuwe metropool te bouwen zijn het eerder genoemde Neom (Saoedi-Arabië), De Nieuwe Hoofdstad (Egypte) en Nusantara (Indonesië). Het Egyptische plan lijkt vooral geïnspireerd door vrees voor de eigen bevolking. De huidige dictator Abdel Fattah el-Sisi is de protesten op het Tahrir-plein niet vergeten. Die kostten zijn voorganger Hosni Mubarak de kop en leidden godbetert tot democratische verkiezingen. De Nieuwe Hoofdstad zal zonder twijfel goed af te grendelen zijn van het gepeupel, zodat het een ordentelijk paradijs kan worden voor de militaire elite en haar paladijnen.

De bouwplannen van De Nieuwe Hoofdstad vertonen het gebruikelijke patroon: glanzende torens, brede snelwegen en woonwijken zonder voorzieningen. Opvallend is wel het enorme langgerekte park in het midden, zes keer groter dan Central Park in New York. De schetsen tonen grazige weides bespikkeld met bomen en waterpartijen. Zo’n oase heeft vast veel dorst – nogal een affront wanneer je bedenkt dat het land in een watercrisis verkeert, die verder uit de hand zal lopen zodra Ethiopië, zoals het van plan is, de Blauwe Nijl gaat afknijpen teneinde een enorm stuwmeer te vullen.

Achter Nusantara lijken nobelere motieven schuil te gaan. De Indonesische hoofdstad Jakarta zinkt – op sommige plekken met wel tientallen centimeters per jaar. De oorzaak is dat de slappe bodem gemakkelijk inklinkt als er grondwater aan onttrokken wordt. En dat laatste gebeurt massaal. Hoewel de Indonesische overheid probeert het tij te keren met dijken en zeeweringen, nemen de overstromingen almaar toe. Dit kan zo niet langer, moet de huidige, democratisch gekozen president Joko Widodo hebben bedacht. Zijn nieuwe hoofdstad moet op het eiland Borneo komen. In augustus 2024 moeten het presidentieel paleis en de eerste regeringsgebouwen klaar zijn, zodat Nusantara officieel tot hoofdstad kan worden gedoopt. Maar of dat gaat lukken wordt betwijfeld.

Niks geen gezellig straatleven, eethuizen en kraampjes

Het goede nieuws is dat Nusantara een autoluwe stad wordt, waar 80 procent van de verplaatsingen te voet en per openbaar vervoer zal geschieden. Ook moet de stad zichzelf volledig gaan bedruipen met groene energie. Het slechte nieuws is dat er flink gekapt gaat worden in de schaarse leefgebieden van bedreigde soorten als de orang-oetan.

Nusantara op het eiland Borneo moet Jakarta, dat met veel problemen kampt, gaan vervangen als hoofdstad van Indonesië.

Ook de Saoedische despoot MBS blijkt door het groene virus bevangen te zijn geraakt. In 2021 stak hij plotseling een openbare tirade af tegen het fenomeen woon-werkverkeer, en kondigde hij aan dat Neom een volledig autovrije wijk gaat krijgen. The Line, zoals hij de wijk noemde, moet 200 meter breed en – jawel – 170 kilometer lang worden, met een maximale bouwhoogte van 500 meter. Op de eerste computertekeningen lijkt de wijk op claustrofobische wijze te worden samengeperst tussen twee raamloze spiegelwanden, maar dat krankzinnige idee zou inmiddels van tafel zijn.

MBS benadrukte dat The Line volledig groen wordt, omdat hij het een grote schande vindt dat jaarlijks talloze mensen overlijden als gevolg van luchtverontreiniging door wegvervoer. Ook betreurde de dictator van het land dat vorig jaar 196 mensen executeerde de vele verkeersslachtoffers in de wereld. The Line, zo verklaarde hij trots, is een ‘beschavingsrevolutie’. Niemand woont er op meer dan vijf minuten lopen van werk en winkels. En wie onverhoopt toch aan de andere kant van de sliertstad moet zijn, kan in een hyperloopachtige metro stappen die de afstand in hooguit twintig minuten overbrugt.

Om voor de hand liggende redenen geniet MBS in de westerse wereld een bijzonder slechte reputatie. Waarschijnlijk is zijn ‘beschavingsrevolutie’ een door dure imagostrategen ingefluisterde poging om zijn imago op te vijzelen. MBS hoopt dat Neom zijn land drijvende zal houden nadat de vraag naar olie verdampt is. Maar steden redden geen regimes. Ze overleven ze, of gaan ermee ten onder. Vrij naar Yamani: Saoedi-Arabië zal niet ten einde komen omdat de Saoedische prinsen op raken.

Meer lezen uit dit nummer? Bestel hier uw exemplaar