Als kind was Maarten dol op boeken over ontdekkingsreizigers. Het allerspannendst vond hij de zeiltocht van Thor Heyerdahl op een vlot van balsastammen naar Polynesië.

‘De Kon-Tiki expeditie’ beschrijft een even gedurfd als zonderling avontuur, waarbij vijf Noren en een Zweed onder aanvoering van etnograaf Thor Heyerdahl in 1947 in ruim drie maanden op een vlot van balsa stammen van Peru naar een onbewoond eiland in Polynesië zeilden, geholpen door de zeestromen. Er was ook een papegaai aan boord, maar die heeft de reis niet overleefd.

Het door Heyerdahl geschreven verslag verscheen in 1948. De verkoop van het boek liep aanvankelijk niet geweldig, maar dat veranderde in de volgende jaren. Uiteindelijk werd het in zeventig talen vertaald en werden er 50 miljoen exemplaren ver kocht. Ik moet het iets na 1953 cadeau hebben gekregen. Ik vond het een prachtig boek, het hoort zeker in de top vijf van alles wat ik voor 1960 heb gelezen. Ik was in die jaren dol op ontdekkings-en poolreizigers, maar de reis met het negenstammige balsavlot spande toch wel de kroon.

‘Opwindend is ook het bezoek van de walvishaai’

Heyerdahl had zijn expeditie op touw gezet om zijn theorie te bewijzen over de herkomst van op zijn minst een deel van de bevolking van Polynesië. Hij was een extreme diffusionist. Het diffusionisme postuleert dat cultuur, in de ruimste betekenis van het woord, verspreid wordt door onderlinge contacten. Landbouw bijvoorbeeld is dus niet op meerdere plaatsen zelfstandig ontstaan, maar verspreid vanuit het gebied waar men er als eerste mee is begonnen. Heyerdahl was enige tijd in Polynesië geweest en dacht overeenkomsten te zien tussen namen van goden in het Incarijk en in Polynesië. Hij meende bovendien dat de bevolking van Polynesië over onvoldoende marine technologie beschikte om de enorme ruimte van de Stille Oceaan over te steken.

Heyerdahls opvattingen waren volledig in strijd met de gang bare inzichten, die stelden dat de bevolking van Polynesië geheel afkomstig was uit Zuidoost-Azië. Wilden zijn revolutionaire inzichten enig hout snijden, dan moest hij bewijzen dat het mogelijk was met premoderne technieken van Peru naar Polynesië te komen.

Houten been

Met geleend geld en wat giften bouwde hij in Peru een vlot, waarbij hij alleen gebruik maakte van materiaal dat al in de tijd van de Inca’s werd gebruikt. De vlotvaarders, die wel waren voorzien van moderne communicatieapparatuur, vertrokken op 28 april 1947 uit Callao en strandden 101 dagen later en 6900 kilometer verderop op een onbewoond eiland van de Tuamotu-archipel.

Heyerdahl heeft de reis zakelijk, maar toch spannend beschreven. Diverse opwindende momenten zullen mij tot mijn sterfdag bijblijven. Dat begint al met Heyerdahls bezoek aan de Explorers Club in New York. Een club van louter ontdekkingsreizigers! In mijn verbeelding allemaal voorzien van minstens één houten been en grote muisgrijze snorren.

Ergens halverwege komen de vlot vaarders erachter dat de balsastammen water opzuigen, waardoor het vlot steeds dieper in het water komt te liggen. Het vlot vaart en zinkt tegelijkertijd! Na enige tijd wordt gelukkig duidelijk dat het absorptie vermogen van het balsahout beperkt is.

Opwindend is ook het bezoek van de walvishaai, een reusachtige, trage planktoneter die wel 15 ton kan wegen. Gevaarlijk was en is dat dier niet, maar de ontmoeting was toch een uitzonderlijke gebeurtenis. Er zat in Heyerdahls diffusionisme, dat in de loop der jaren steeds radicaler werd, een forse racistische component. De Tiki-aanbidders waren volgens hem rijzige blonde of roodharige mensen. Hoe die precies in Zuid-Amerika terecht waren gekomen was niet helemaal duidelijk.

Het Kon-Tiki-vlot in het gelijknamige museum in Oslo.

DNA-onderzoek

Voor Heyerdahl was de geslaagde reis met de Kon-Tiki overtuigend bewijs dat lange zeereizen met primitieve vaartuigen mogelijk waren. Dat inspireerde hem om vervolgens te bewijzen dat de blonde Tiki-vereerders of hun voorouders afkomstig waren uit het Oude Egypte. En dat Egypte dus de bron was van de diffusionistische impulsen die uiteindelijk grote delen van de wereld hadden beïnvloed.

Daartoe liet hij een boot van papyrusriet bouwen, waarmee hij van de westkust van Afrika naar Zuid-Amerika wilde varen. Een eerste poging mislukte, maar met een betere papyrusboot had Heyerdahl succes. In de jaren daarop ontstond een soort mini industrie van ambitieuze vlotvaarders.
Heyerdahls succes betekende geenszins dat de bevolking van de eilanden in de Stille Oceaan afkomstig was uit Zuid-Amerika. Dna-onderzoek liet geen twijfel dat zij uit Zuidoost Azië kwam. Tegelijkertijd heeft dat dna-onderzoek aangetoond dat er, lang voor de Europese ontdekkingsreizigers verschenen, regelmatig contacten moeten zijn geweest tussen de Polynesiërs en de bevolking van Zuid-Amerika. Het is niet uitgesloten dat die contacten in twee richtingen verliepen, dat wil zeggen dat de Polynesiërs ook Zuid-Amerika hebben bezocht.

Heyerdahl had zich lelijk vergist in de technologie van de Polynesiërs. Die waren in staat formidabel zeilende catamarans te bouwen en gebruikten ook geavanceerde navigatietechnieken. Een dergelijke zeilboot heeft niet lang geleden de hele wereld omzeild. Heyerdahl had voornamelijk ongelijk, maar heeft wel vernieuwd onderzoek gestimuleerd. Ook een fantast kan zo de wetenschap dienen. Mij rest nog een bezoek aan Oslo, waar het keurig opgeknapte vlot zich bevindt in het Kon-Tiki Museet.