De rechts-populistische Alternative für Deutschland heeft een grote overwinning behaald bij deelstaatverkiezingen in Thüringen en Saksen. Wie of wat kan de AfD nog stoppen?

Uit Maarten! 2024-2. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Vanwege de Duitse geschiedenis leek het lang uitgesloten dat in dat land een rechts-populistische partij met felle anti-immigratiestandpunten en antidemocratische tendensen groot zou worden. Maar die illusie is nu voorbij. Alternative für Deutschland boekte afgelopen zondag een grote winst bij verkiezingen in de oostelijke deelstaten Saksen en Thüringen. In die laatste deelstaat werd de partij zelfs de grootste met 33 procent van de stemmen. Later deze maand zijn er nog verkiezingen in de deelstaat Brandenburg.

Kan de AfD ook voor een verrassing zorgen bij de aankomende Bondsdagverkiezingen, die gehouden worden in het najaar van 2025? Politicoloog Jan Philipp Thomeczek van de Universiteit van Potsdam denkt van wel. ‘In grote delen van het land kan de AfD op aanzienlijke steun rekenen, niet alleen in het voormalige Oost-Duitsland,’ zegt hij. ‘Zo werd de AfD afgelopen oktober de tweede partij bij zowel de deelstaatverkiezingen in Hessen als in Beieren.’

Dat terwijl de alarmbellen rondom de AfD de laatste tijd onafgebroken rinkelen. In januari lekte uit dat de partij afgelopen najaar in het geheim een bijeenkomst had in Potsdam met een Oostenrijkse extremist. De waarschijnlijke inzet: een plan optuigen om migranten massaal uit Duitsland te deporteren. Daarnaast spelen er talloze schandalen, waaronder de mogelijke omkoping door Rusland en China van AfD’s topkandidaat voor het Europese Parlement, Maximilian Krah, die al voor de Europese verkiezingen aan de kant werd gezet door de partij. Björn Höcke, de voorzitter van de AfD-fractie in Thüringen, werd door de rechter gesommeerd een boete van 13.000 euro te betalen voor het gebruik van een nazislogan. Zeker na de uitgelekte geheime bijeenkomst vinden er regelmatig grote demonstraties tegen de AfD en rechts-extremisme plaats en gaan er stemmen op om de partij te verbieden.

De gehele jeugdafdeling van de partij en de reguliere afdelingen in Saksen, Saksen Anhalt en Thüringen zijn door de Verfassungsschutz, de Duitse veiligheidsdienst ter bescherming van de grondwet, al ingeschaald als rechts-extremistisch. In nog eens zes deelstaten is de partij als verdacht aangemerkt. Maar de aanhoudende stroom schokkende berichten lijkt de populariteit van de partij niet echt te deren. Dat komt ook doordat AfD-kiezers eigen mediakanalen volgen en de berichtgeving van de mainstream media vaak niet geloven.

Demonstratie tegen vluchtelingenopvang. Leipzig, 22 oktober 2023.

Sarah Wagenknecht

Werkloosheid, nu of in het verleden, is de belangrijkste voorspeller van een stem op de AfD. In het voormalige Oosten komt daar nog bij dat de inwoners zich na de Wende in de steek gelaten voelen, vertelt politicoloog Philip Manow van de Universiteit Bremen. ‘In het voormalige West-Duitsland zijn mensen sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog gewend aan ongeveer dezelfde partijen, zoals de SPD en CDU/CSU. Maar in het voormalige Oost-Duitsland is de binding met die partijen niet zo sterk – de liberalen en de Grünen zijn er zelfs haast non-existent – en mede daarom is het electoraat er volatieler.’ Vrijwel alle andere partijen vormen op nationaal en deelstaatniveau een cordon sanitaire tegen de AfD, de zogeheten Brandmauer. Ze zijn niet bereid om samen te werken met de partij en zetten haar zo in de hoek als een paria. ‘Maar die strategie werkt averechts en heeft de binding tussen de AfD en het electoraat juist versterkt,’ denkt Manow. ‘Inmiddels is de AfD in het oosten de partij met de meeste honkvaste stemmers.’

Alleen Sahra Wagenknecht maakt het de AfD nog lastig, omdat zij dezelfde kiezersgroep aanspreekt. Wagenknecht was net voor de Wende lid geworden van de Oost-Duitse staatspartij en zat na de Duitse eenwording namens Die Linke jarenlang in het Europees Parlement en de Bondsdag. Maar ze splitste zich af en richtte onlangs haar eigen partij op: Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW). Ze hoopt vaste voet aan de grond te krijgen met een links-populistisch, conservatief partijprogramma dat strijdt voor sociale gerechtigheid. Ze is kritisch over migratie, al te vergaand klimaatbeleid, ‘lifestyle-links’ en de Europese steun voor Oekraïne.

‘Wagenknecht staat te boek als een exponent van het voormalige Oost-Duitsland en dat maakt haar daar heel populair,’ zegt Manow. ‘BSW en de AfD boren ongeveer hetzelfde milieu aan, met een paar kleine verschillen. Voor mensen die ideeën in de richting van de AfD hebben, maar die partij een te nazistische zweem vinden hebben, kan BSW een aanvaardbaar alternatief zijn.’ Zo populair als de AfD is Wagenknecht echter nog lang niet. Haar BSW kreeg op 1 september bij de verkiezingen in Thüringen bijna 16, en in Saksen bijna 12 procent van de stemmen.

Thomeczek denkt niet dat Wagenknecht het potentieel heeft om de AfD te verpulveren. ‘BSW snoept wat stemmen van de AfD af, bijvoorbeeld van protestkiezers die laatstgenoemde al te gevestigd vinden. Daarnaast kan Wagenknecht rekenen op veel voormalige Linke-stemmers en mensen die voorheen niet stemden. In de Frankfurter Allgemeine Zeitung schreef Wagenknecht onlangs dat ze zich samenwerking met de CDU kan voorstellen. Zo probeert ze ook linksere CDU-stemmers te lokken.’

Carnavalswagen met Alice Weidel van AfD en Sarah Wagenknecht van BSW als barbiepoppen, Vladimir Poetin bestuurt de auto. Mainz, 6 februari 2024.

Vreemde Bedpartners

De aankomende coalitieonderhandelingen in Saksen, Thüringen en Brandenburg zijn intussen een groot vraagteken. Wat volgens zowel Manow als Thomeczek vaststaat: de Brandmauer blijft overeind. Dat zou betekenen dat de AfD in ieder geval geen meerderheidsregeringen kan vormen. Thomeczek: ‘Na het uitlekken van de geheime bijeenkomst in Potsdam heeft de AfD niets gedaan om zich daarvan te distantiëren. Dat maakt het voor andere partijen ondenkbaar om toenadering tot de AfD te zoeken, terwijl daar binnen een deel van de CDU voorheen wel over gesproken werd.’

‘Eén ding is zeker,’ zegt Manow, ‘als je wil vermijden dat de AfD gaat regeren, is de consequentie dat je coalities met heel vreemde bedpartners krijgt.’ De grote AfD maakt de vorming van welke regeringscoalitie dan ook moeilijk. Opnieuw Thomeczek. ‘Dat heeft er ook mee te maken dat CDU en Die Linke doorgaans niet samen willen regeren en dat er allerlei andere persoonlijke en politieke gevoeligheden spelen tussen bijvoorbeeld Die Linke en de partij van Wagenknecht.’ Het zou schadelijk zijn als de moeilijke formatie in de drie deelstaten tot een soort onbestuurbaarheid zou leiden. ‘Dan zouden er opnieuw verkiezingen kunnen worden uitgeschreven en dat past niet in de politieke traditie van Duitsland. Vervroegde of tussentijdse verkiezingen worden gezien als een teken van instabiliteit, ze doen veel mensen denken aan de manier waarop de Weimarrepubliek ten onder is gegaan. Het risico is dat die turbulentie overslaat op de Bondsdagverkiezingen en dat de verschillen tussen het voormalige Westen en Oosten weer zullen opspelen. In de landelijke verkiezingscampagne zullen de andere partijen vol op het orgel gaan om de AfD de wind uit de zeilen te nemen en daardoor zal de polarisatie verder toenemen.’

“We denken ten onrechte dat we in een soort 1933 zitten.”

Vanwege de opmars van de AfD passen andere partijen op Bondsniveau al jaren hun standpunten naar rechts aan, zegt Thomeczek. ‘Denk aan de regering van Scholz (SPD, Grüne en FDP) die onlangs een hardere migratiekoers aankondigde. Zolang de AfD zo hoog staat in de peilingen, zullen dat soort draaien blijven voorkomen.’ Er ligt voortdurend druk op de regerende partijen om iets aan de migratiekwestie te doen, vult Manow aan. ‘Als dat keer op keer niet lukt, en dat zit er met de huidige coalitie dik in, denken de kiezers op een gegeven moment: dan stemmen we maar op de AfD, die partij kan wél leveren. Zoiets kan bij de Bondsdagverkiezingen ook gebeuren en dan krijgt heel Duitsland te maken met een ruk naar rechts, al verwacht ik niet dat de AfD de grootste zal worden.’

Cynisch gezegd zou een grote AfD in de Bondsdag niet meer of minder zijn dan een soort normalisering van Duitsland, vervolgt Manow. ‘Het is altijd naïef geweest om te veronderstellen dat Duitsland door zijn geschiedenis een rechts-populistische golf bespaard zou blijven. Zo’n golf hoeft helemaal niet het einde van de democratie te zijn, maar toch is er grote morele paniek. Onterecht denken we dat we in een soort 1933 zitten en daarom grijpen we naar allerlei juridische middelen om de democratie te beschermen. Een groot deel van het debat over de AfD gaat over de vraag hoe we de partij kunnen verbieden, maar iedereen weet dat daarvoor op dit moment juridisch gezien niet voldoende aanleiding is. Daarom is het oneerlijk om erover door te praten. Een verbod zou bovendien alleen maar tot verdere escalatie leiden en meer kiezers in de armen van de AfD drijven.’

Vanuit het donkere Duitse verleden begrijpt Manow waar de gedachte vandaan komt om de democratie te beschermen, maar hij noemt het een illusie dat dat met juridische middelen kan. ‘Als de democratie kapot wordt gemaakt, wordt het rechtssysteem meegetrokken. Dat zie je in de Verenigde Staten. We kunnen het rechtssysteem via de democratie redden, maar niet andersom. In Duitsland denken we dat de democratie na de Tweede Wereldoorlog zo stabiel is doordat we partijen kunnen verbieden, doordat we instituten hebben om de grondwet te beschermen en door het bestaan van het grondwettelijk hof in Karlsruhe, maar dat is niet zo.’

Demonstratie tegen de AfD. Plauen, 27 januari 2024.

Toch in discussie

De politicoloog vindt het een beter idee om het rechts-populisme uitsluitend in de politieke arena te bevechten. ‘Gooi het debat over de hete hangijzers open. De gevestigde partijen moeten proberen de problemen die Duitsland heeft op te lossen, bijvoorbeeld op het gebied van migratie. Op dit moment is de instroom net zo hoog als in 2016, zonder de Oekraïense vluchtelingen mee te tellen. Veel gemeenschappen hebben moeite om voldoende onderdak te vinden voor de grote instroom; zoiets moet nodig worden aangepakt.’

Met zijn stellingname is Manow in Duitsland in zijn vakgebied een outsider, maar collega Thomeczek is het in ieder geval eens met dat een partijverbod een doodlopende weg is. ‘Als je de AfD verbiedt, verdwijnt het ressentiment niet zomaar. Een beter idee zou zijn om meer onderzoek te doen naar de drijfveren van AfD-stemmers, maar een makkelijk antwoord op de vraag hoe met rechts populisme om te gaan, is er niet.’

De Nederlandse historicus Jacco Pekelder, directeur van het Zentrum für Niederlande-Studien in Münster, sluit zich in grote lijnen bij de woorden van Manow aan: met de opmars van de AfD komt Duitsland steeds meer op een soort Europees gemiddelde uit. ‘Het grootste verschil met Nederland zit in de juridische maatregelen die in Duitsland op papier tegen de AfD ingezet kunnen worden – in Nederland zijn die mogelijkheden minder ver ontwikkeld. Lange tijd dacht ik dat die juridische middelen goed werkten voor Duitsland omdat er toch een zekere matiging vanuit ging, maar nu aarzel ik daarover. Bij politici en officieren van justitie lijken de wil en de eenheid te ontbreken om die middelen echt tegen de AfD in te zetten. Ze zijn bang dat de anti-establishment-stem er juist door zou groeien, maar door hun aarzeling wordt het zwaard van de weerbare democratie bot.’

De winst van de AfD in Thüringen en Saksen kan volgens Pekelder zorgen voor een hellend vlak richting de Bondsdagverkiezingen. ‘Er dreigt op landelijk niveau een enorme doorbraak van de partij. Als iedereen de verwachting heeft dat zoiets eraan komt, zullen mensen die twijfelen tussen bijvoorbeeld CDU/CSU en AfD aangemoedigd worden om voor laatstgenoemde te stemmen, volgens een soort winner takes all-principe.’

Hoe het ook zij: als de AfD verkiezingen wint, betekent dat niet automatisch dat de partij zich mag verheugen op de macht, zoals Wilders in Nederland. Duitsland maakt een ruk naar rechts, maar hoever de zwiep doorslaat hangt voorlopig vooral af van de stevigheid van de Brandmauer.

AfD-politicus Alice Weidel op een persconferentie in Berlijn, 9 oktober 2023.