Onder Angela Merkel komt Duitsland goed voor den dag. Zo goed dat de Britse journalist John Kampfner in boekvorm een lofzang schreef op het naoorlogse Duitsland. Aan de Duitsers kunnen andere Europese landen zich spiegelen, vindt hij. Is dat zo?

Uit Maarten 2021-01. Bestel het nummer hier!

Why the Germans Do it Better. Notes from a Grown-up Country – de stelling van dit boek van John Kampfner is even aanlokkelijk als provocerend: de Duitsers besturen hun land beter dan andere westerse landen, en dat komt doordat ze beschikken over volwassenheid en zelfreflectie. Die houding hebben ze niet per se van nature, maar moesten ze zich eigen maken na de schade en schande van de eerste helft van de twintigste eeuw. Daarom is Duitsland volgens de Britse journalist, die jaren correspondent was in Duitsland, ‘Europa’s grootste hoop in tijden van nationalisme, anti-Verlichting en angst’.

Kampfner zag het land na 1945 uitgroeien tot bolwerk van fatsoen en stabiliteit, met vier grote vormende momenten. Dat begon in de naoorlogse jaren met de nieuwe, moderne grondwet – ‘een meesterzet’ in vergelijking met de verouderde grondwetten van elders – en het snelle economische herstel. In 1968 volgde de rebellie van een nieuwe generatie, die antwoorden eiste van haar ouders over het duistere recente verleden.

Het derde grote moment was de val van de Berlijnse Muur en de Duitse hereniging. Welk ander land had die met zo weinig kleerscheuren kunnen doorstaan? In Duitslands ruimhartige welkomstbeleid in de migrantencrisis van 2015 ziet Kampfner het laatste belangrijke moment, met bondskanselier Angela Merkel als verpersoonlijking van de manier waarop Duitsland zichzelf sinds 1945 bestuurt: ‘kalm, plichtsgetrouw en zonder pretenties.’

Blind voor de problemen waarmee Duitsland kampt is de Britse journalist niet. De stagnerende economische groei, digitale achterstand en slechte infrastructuur passeren allemaal de revue. ‘Een accuratere kop voor het boek zou zijn geweest: The Germans do many things better most of the times,’ geeft Kampfner toe aan de telefoon. Om daar direct aan toe te voegen dat de manier waarop Duitsland met de coronacrisis omgaat kan worden toegevoegd als vijfde naoorlogse gloriemoment. ‘Als de pandemie straks voorbij is, zul je zien dat landen met de meest volwassen politici het minste schade hebben geleden.’

En dat soort politici vind je niet in het Verenigd Koninkrijk of de Verenigde Staten, betoogt Kampfner. ‘Mijn thuisland is in de greep van een infantiel soort politiek. Terwijl het Verenigd Koninkrijk enkele decennia geleden als Mr. Reliable werd beschouwd, is het nu Clown Country. Als ik me afvraag welke plek daarvan het tegenovergestelde is, kom ik uit bij Duitsland. De serieusheid van de Duitse politiek en de neiging om alles volgens het boekje te doen kunnen saai overkomen, maar zijn in moeilijke tijden goud waard.’

Zieke man
Andere experts herkennen zich ten dele in de opvattingen van Kampfner. ‘Drijvend op grootschalige export, vooral naar China, draait de Duitse economie de laatste pakweg vijftien jaar uitstekend,’ aldus Hanco Jürgens, wetenschappelijk medewerker bij het Duitsland Instituut Amsterdam. Daardoor is het idee ontstaan dat de Duitsers alles beter doen. ‘En ik neig ernaar dat te beamen. De beslissingen die de Duitsers nemen zijn vaak beter doordacht, omdat ze meer vanuit achterliggende uitgangspunten denken dan andere landen.
Dat zie je terug op allerlei fronten, bijvoorbeeld in de coronacrisis. Duitsland hakte al in november 2020 een aantal knopen door over het vaccinatieprogramma, zodat dat ongeacht het aanbod van vaccinaties kon beginnen. Nederland ging daarentegen uit van het idee om het vaccineren te organiseren via bestaande instellingen, zonder goed na te denken of het ook anders kon. Of Twitters besluit om Donald Trump te weren: dat vindt iedereen wel aardig, maar Merkel keurt het af, omdat het volgens haar aan de rechter is om te beslissen over de vrijheid van meningsuiting.’

Volgens Jürgens profiteert Duitsland in moeilijke tijden van het feit dat het land federalistisch is georganiseerd. ‘De minister-presidenten van de deelstaten moeten er met z’n allen uit komen in de Bondsraad. Dat leidt vaak tot ruzie en gebrek aan overzicht, maar als de druk groot is ontstaat er juist slagvaardigheid. Daar kan Nederland van leren.’

Duitsland heeft heldere ideeën over de inrichting van een sociale markteconomie en hanteert een strategie van kleine stapjes. De staat is er sterker dan in bijvoorbeeld Nederland en stelt via de instituties grenzen aan de markt. Jürgens wijst op de waarde van de hidden champions van Duitsland (naar een boek van zakenman en hoogleraar Hermann Simon): de talloze succesvolle (familie)bedrijven waar je eigenlijk nooit iets over hoort en die floreren in tijden van globalisering.

‘De volwassenheid waarmee Duitsland dingen aanpakt valt nu extra op, omdat de Britten er zo’n potje van maken’

De meeste factoren die Jürgens noemt zijn structureel, maar hij waakt voor de stelling dat het naoorlogse Duitsland altijd een voorbeeld is geweest. ‘In 1999 prijkte Duitsland nog op de cover van het Britse blad The Economist als “zieke man van Europa”. Het land heeft te maken met grote schandalen: van dieselgate tot Wirecard. En dan zit het ook nog met een verouderde digitale en fysieke infrastructuur.’

Volwassen
Ook Henning Hoff, historicus en hoofdredacteur van de Internationale Politik Quarterly, pleit voor een afgewogen kijk op Duitsland. Hij denkt dat het boek van Kampfner moeilijk op een ander moment gepubliceerd had kunnen worden, en vindt het veelzeggend dat het uit Britse hoek komt. ‘De volwassenheid waarmee Duitsland dingen aanpakt valt extra op, omdat de Britten er zo’n potje van maken. Hun regering is bijzonder incompetent; voor hen is politiek een soort voedselgevecht over wiens visie op Europa de beste is. En dat debat wordt niet gevoerd op basis van feiten of het nationale belang.’

Maar de notie dat Duitsland het beter voor elkaar zou hebben, gaat er verder maar moeilijk in. ‘Een uitspraak als Am deutschen Wesen mag die Welt genesen, zoals keizer Wilhelm II gebruikte om aan te geven dat de Duitse aanpak ook goed zou zijn voor andere landen, is voor de meeste Duitsers van middelbare leeftijd totale nonsens. Toen Kampfner mij enkele jaren geleden vertelde aan het boek te werken, viel ik haast van mijn stoel. De CDU stond toen op verlies en het was net bekend dat Merkel zou vertrekken. Ik kon alleen maar denken: Duitsland doet het helemaal niet beter. Maar door de manier waarop Merkel vervolgens de coronacrisis benaderde – haast als wetenschapper – ontstond weer een heel ander beeld van Duitsland.’

Hoff is er niet zo zeker van dat de Duitsers zo goed uit de coronacrisis zullen komen als Kampfner oppert. ‘Als dat al zo zou zijn, komt dat ook doordat Duitsland heel veel geld heeft om de boel weer te stabiliseren. En er kan nog altijd veel fout gaan.’

Geobsedeerd
De in Berlijn gevestigde Amerikaan Andreas Kluth, columnist voor Bloomberg Opinion en zoon van Duitse ouders, sluit zich aan bij Hoffs idee dat een beschouwing van Duitsland er een paar jaar geleden heel anders zou hebben uitgezien. ‘Dan zouden veel journalisten uit de Angelsaksische wereld Duitsland juist de les hebben gelezen: Merkel voert geen hervormingen door, de economie is niet digitaal en drijft op industrieën uit het verleden. Maar de coronacrisis, de Brexit, het autoritaire Polen en Hongarije en de constitutionele crisis in de Verenigde Staten – die al veel eerder begon dan de bestorming van het Capitool – maskeren nu de gebreken van de Duitsers.’

Waar andere landen ooit normaal en saai waren en dat nu niet meer zijn, is Duitsland dat wel gebleven. ‘Mijn stelling is dat Duitsland zich meer dan andere landen verzet tegen verandering. Dat doen ze net zo lang tot de druk te hoog wordt en de boel ontploft. Als ik naar Duitsland kijk, zie ik een verouderde, uitgeputte cultuur en dito politieke stijl. Over enkele jaren praten we weer over de grote problemen waarmee het land kampt.’

Ook Kluth verbaast het niet dat Why the Germans Do it Better uit Britse hoek komt. De Britten zijn volgens hem geobsedeerd door de Duitsers en kunnen alleen over hen denken in termen van inferioriteit of superioriteit.

‘Als ik naar Duitsland kijk, zie ik een verouderde, uitgeputte cultuur en dito politieke stijl’

‘Ik vraag me af hoe een boek over Duitsland geschreven door een Fransman of Nederlander eruit zou zien, of een boek over Nederland geschreven door een Brit of een Duitser. Heel wat elementen die de Duitse politiek zo stabiel maken, zijn ook in Nederland aanwezig, waaronder coalitieregeringen en de consensuscultuur. Mogelijke werktitel: The Dutch: the Better Germans, without Their Complexes.’

Neonazi’s
Over de grootste uitdagingen waarmee Duitsland kampt liggen de opvattingen van het viertal dicht bij elkaar. Een ontwikkeling waar vaak met angst en beven naar wordt gekeken, de opkomst van het populisme, ziet Kampfner niet als het grootste probleem van het land. In zijn ogen is de groei van het populisme er niet significanter dan in andere westerse landen. Vanwege het Duitse verleden ligt een partij als Alternative für Deutschland alleen nadrukkelijker onder een vergrootglas.

Kampfner: ‘Als er in mijn tijd als correspondent weinig nieuws was, zocht ik in lokale kranten weleens naar berichten dat neonazi’s bijvoorbeeld een winkelruit hadden ingegooid. Dat werd dan direct op de voorpagina gezet van de Britse krant waarvoor ik werkte. Daardoor lijkt Duitsland extreem. Maar populisme is overal in de wereld verontrustend. De ontwikkelingen in Duitsland moeten we nauwgezet volgen, maar niet overdrijven.’

Volgens Jürgens van het Duitsland Instituut is de stabiliteitscultuur in Duitsland nog steeds heel sterk: ‘Net als in Nederland is het populisme een belangrijk fenomeen in Duitsland, maar het is niet de hoofdmoot. Dat we er vanwege de geschiedenis rekening mee moeten houden dat het uitgerekend in Duitsland weer helemaal fout zal gaan, geloof ik dus niet zo.’

Niet de opkomst van het populisme, maar Duitslands moeite om een grotere rol op het internationale podium te spelen, komt bovendrijven als grootste probleem voor het land. ‘Het is voor mij niet alleen de vraag of Duitsland minstens 2 procent van het bbp aan defensie blijft spenderen en of het ergens in de wereld militair zal ingrijpen als dat nodig is,’ aldus Kampfner. ‘De belangrijkste kwestie is hoe assertief Duitsland in de toekomst zal zijn tegenover China en Rusland. Dat zal belangrijker worden, omdat de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk zich in toenemende mate afzijdig zullen houden van Europa.’
Kampfner is er niet gerust op dat Duitsland kordaat zal optreden tegen de twee landen, gezien de enorme Duitse export naar China en de emotionele band tussen Duitsland en Rusland. En dan zijn de Duitsers ook nog eens afhankelijk van Russisch gas.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Duits leiderschap
Volgens Henning Hoff is het dringend tijd voor een uitvoerig debat over de rol van Duitsland in de wereld. ‘Het land moet nu echt bepalen welke rol het wil spelen. De Duitse defensie-uitgaven zijn de laatste jaren omhooggegaan, maar niet voldoende om op dit terrein een overwicht te krijgen. Vanwege de enorme geweldsexplosie van het Derde Rijk hangt er nog altijd een schaduw over het land, waardoor de Duitsers terughoudend zijn over een assertievere rol.’
Omdat het onduidelijk is in hoeverre andere landen een groter Duits leiderschap accepteren, zeker militair, is het volgens Hoff belangrijk dat ze duidelijker aangeven wat ze van Duitsland verwachten. Binnen de Europese Unie zullen landen als Griekenland, Spanje en Italië na de eurocrisis niet meteen staan te springen om blijvend Duits leiderschap.
Ook daar staat de rol van Duitsland vaak ter discussie, zegt Hanco Jürgens. ‘Het is de vraag of Duitsland zich nog sterker kan manifesteren als leider van de Unie, omdat er altijd tegenkrachten zijn. Vaak krijgt Duitsland de leidersrol opgedrongen omdat andere landen, waaronder ook Nederland, wachten tot Duitsland het voortouw neemt. Dat geeft een vertekend beeld. Ook andere landen moeten zich meer bekommeren om landen als Spanje, Italië en Griekenland.’
Op basis van de laatste jaren en bezien vanuit het Verenigd Koninkrijk lijkt het schrijven van een boek met de titel Why the Germans Do it Better niet zo’n gek idee. In een wereld vol populistische en autoritaire leiders is de manier waarop de Duitsers hun land runnen een verademing. Toch pleiten andere experts voor een genuanceerd beeld van Duitsland. Het land doet het de laatste jaren op een aantal vlakken inderdaad erg goed en kan als voorbeeld dienen, maar rond de eeuwwisseling was daar totaal geen sprake van.
Het illustreert dat dit soort generalisaties gestuurd wordt door de waan van het moment, en maar in beperkte mate te maken heeft met de sociaal-economische werkelijkheid. Denk aan de jaren tachtig, waarin men dacht dat het ‘superieure’ Japan Amerika wel even zou inhalen. En zo is het ook nog maar een decennia of twee geleden dat veel mensen de Verenigde Staten beschouwden als een wondernatie, terwijl iedereen er nu eerder van overtuigd is dat ze een derdewereldland zijn.
De waarheid ligt in het midden, zo ook voor Duitsland. Het land heeft enkele serieuze problemen, en het is hoog tijd dat het zich internationaal ondubbelzinnig gaat manifesteren. Met het vertrek van Angela Merkel dit najaar breekt er een onzekere periode aan. Een garantie dat Duitsland eenzelfde stabiele en nuchtere koers zal doorzetten is er dus allerminst.

Kaders:

John Kampfner is een Britse journalist en commentator, die jaren correspondeerde vanuit (Oost-)Berlijn en Moskou. Werkte vervolgens voor onder meer de Financial Times en de New Statesman. Schreef naast Why the Germans Do it Better onder meer The Rich. From Slaves to Super Yachts, a 2.000 Year History.

Hanco Jürgens is een Nederlandse historicus en wetenschappelijk medewerker bij het Duitsland Instituut Amsterdam, waar hij zich richt op de moderne geschiedenis van Duitsland in Europees perspectief. Promoveerde in 2014 aan de Radboud Universiteit op Roeping India: religie, verlichting en koloniale expansie. Duitse zendingsberichten 1750-1810 en redigeerde samen met Ton Nijhuis de bundel De vleugels van de adelaar. Duitse kwesties in Europees perspectief.

Henning Hoff is een Duits historicus en hoofdredacteur van de Internationale Politik Quarterly, een blad van de Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik. Dit is een onafhankelijke, private denktank die zich richt op Duits buitenlands en defensiebeleid. Hoff promoveerde aan de Universität zu Köln en werkte eerder voor Time, de Frankfurter Allgemeine Zeitung en Die Zeit, deels vanuit Londen.

Andreas Kluth is een in Berlijn gevestigde Amerikaanse-Duitse journalist die hoofdzakelijk columns schrijft over Duitse en Europese politiek voor Bloomberg Opinion. Was eerder hoofdredacteur van het ter ziele gegane Handelsblatt Global, de Engelstalige uitgave van de Duitse krant Handelsblatt. Werkte daarvoor bijna twintig jaar voor The Economist.