De Duitse buitenlandse politiek maakt een ommezwaai door de oorlog in Oekraïne. De terughoudende opstelling van Duitsland is verdwenen. Het land gaat 100 miljard euro in defensie investeren. Is dit een historisch keerpunt? De Duitse historicus Paul Nolte vindt het te vroeg om dat te zeggen. ‘De herinnering aan het Derde Rijk is niet zomaar weg.’

Sommige Duitse commentatoren spreken al over een Zeitenwende, een historisch keerpunt. Want ga maar na: de regering-Scholz stuurt toch wapens naar Oekraïne, heeft ingestemd met de Russische uitsluiting van het bankensysteem en pompt honderd miljard euro in defensie. En dat terwijl Duitsland zich sinds de Tweede Wereldoorlog sterk pacifistisch heeft opgesteld.

Historicus Paul Nolte (1963), hoogleraar Nieuwe Geschiedenis aan het Friedrich-Meinecke-Institut van de Freie Universität Berlin, wil waken voor grote woorden. ‘In veel opzichten is het nog te vroeg om vast te stellen of we een keerpunt meemaken. We zitten in een extreme situatie. Politici gebruiken het woord Zeitenwende ook om de maatschappij achter zich te krijgen. Door erover te spreken geef je het signaal dat er iets is veranderd, dat mensen zich moeten voorbereiden op moeilijkheden. Bijvoorbeeld dat de prijzen voor gas omhooggaan.’

Paul Nolte, credit: FU Berlin/Wannenmacher.

Kun je eigenlijk op een moment zelf al vaststellen dat sprake is van een Zeitenwende?
‘We spreken van een Zeitenwende als tijdgenoten het gevoel hebben dat er iets fundamenteels verandert. De Franse Revolutie was de eerste grote Europese gebeurtenis waarvan mensen meteen doorhadden: dit is een radicale ommezwaai, een Zeitenwende. Terugblikkend kunnen we vaststellen dat daarvan inderdaad sprake was. Hetzelfde geldt voor de val van de Berlijnse Muur in november 1989. Iedereen dacht direct dat het om een grote verschuiving ging en dat is het ook gebleken. Sinds de aanslagen op 11 september 2001 volgen dit soort verschuivingen en cesuren elkaar zo snel op, dat het moeilijker wordt op het moment zelf te weten of we een Zeitenwende beleven of niet. Laten we over een jaar of dertig kijken wat historici van dit moment maken.’

Is de veranderde Duitse opstelling een Zeitenwende?
‘Dat hangt ervan af hoe de honderd miljard euro besteed gaan worden. Maar het lijkt inderdaad op een grote verschuiving van de Duitse buitenland- en defensiepolitiek. Dit kan een correctie op de Duitse Sonderweg worden. Het idee bestaat dat Duitsland in de negentiende eeuw een afwijkende ontwikkeling zou hebben doorgemaakt, waardoor de democratie er niet van de grond kwam. Dat zou ruimte hebben gelaten voor de opkomst van het nationaal-socialisme en alle daaraan verbonden gruwelijkheden. Wat na de Tweede Wereldoorlog weer tot een terughoudend buitenland- en defensiebeleid zou hebben geleid. Die lijkt nu ten einde te komen.’

Dit kan een correctie op de Duitse Sonderweg worden

Duitsland nam in 1999 voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog deel aan een militaire actie. Het was toen betrokken bij luchtaanvallen van de NAVO op het voormalige Joegoslavië. Hoe verhoudt zich dat tot de huidige ontwikkelingen?
‘Dat is een relevante vraag, die ons dwingt verder te kijken. Het West-Duitsland waarin ik opgroeide was in hoge mate gemilitariseerd. Niet door Duitsland zelf, maar door de geallieerden. De paradox dat Duitsland zelf niet actief was in buitenlandse missies, maar wel in hoge mate gemilitariseerd was, werd na de Duitse hereniging in 1990 omgedraaid. In de Duitse maatschappij waren vrijwel geen militaire uitingen meer te zien, maar er gingen wel Duitse soldaten op internationale missies. Onder meer naar het voormalige Joegoslavië, Afghanistan en Mali.

In Oekraïne zien we een ouderwetse grondoorlog. Dat maakt enorme indruk

Met uitzondering van Joegoslavië waren al die missies ver weg en daardoor geëxternaliseerd. Dat hielp de Duitsers ermee om te gaan. Maar de oorlog in Oekraïne is dichtbij en dat verbijstert ons volledig. Dat geldt ook voor de manier waarop de oorlog wordt uitgevochten: op een vrij traditionele manier. En niet zoals we gewend zijn van moderne operaties van bijvoorbeeld de Amerikanen met luchtaanvallen. In Oekraïne zien we een ouderwetse grondoorlog, zoals in de Tweede Wereldoorlog. Dat maakt ook een enorme indruk.’

Welke rol speelt de herinnering aan het Derde Rijk in de Duitse buitenland- en defensiepolitiek?
‘Er zijn verschillende verschuivingen geweest in de herinnering aan de periode 1933–1945. Het idee dat geen enkele Duitser ooit meer een wapen zou moeten aanraken was vlak na de oorlog wijdverbreid, maar verdween gaandeweg naar de achtergrond. Niet de oorlog zelf of het naziregime, maar de Holocaust kwam op de voorgrond te staan. Daardoor is het nu moeilijk voorstelbaar wat oorlog eigenlijk betekent en wat de essentie van oorlog is. En wat de legitimiteit van betrokkenheid bij een oorlog is, ook al gaat het om een moreel goede zaak. Dit keer denken we dat we aan de goede kant staan. We zijn niet zelf de agressor, maar staan juist op tegen de agressor.’

Speelt de herinnering aan de oorlog zelf helemaal geen rol meer?
‘Nog steeds wel, maar als historicus moet je je er altijd van bewust zijn dat herinneringen zich ontwikkelen en veranderen. Het is niet zo dat we de herinnering aan de periode 1933–1945 onveranderd door de tijd naar het heden kunnen transporteren. Verschillende politieke ontwikkelingen in Duitsland hebben eraan bijgedragen dat het pacifistische geluid aanhoudend te horen is, bijvoorbeeld bij de Groenen. De herinnering aan de oorlog is aanzienlijk beïnvloed door de sociale bewegingen van de late jaren zeventig en begin jaren tachtig in West-Duitsland en de oppositiebeweging in de DDR in de jaren tachtig. In die jaren heeft de Duitse politiek het morele fundament en de morele ondertoon gevonden die je nu nog steeds ziet op bijna alle vlakken van de Duitse politiek. We moeten niet vergeten dat de Duitse militaire deelname in het voormalige Joegoslavië in 1999 fel bediscussieerd werd in Duitsland. De toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Joschka Fischer van de Groenen werd door een interne criticus zelfs met een rode verfbom bekogeld. Fischer vond destijds dat Duitsland meer moest doen op het internationale podium en wees er op dat er niet alleen “nie wieder Krieg” is, maar ook “nie wieder Auschwitz”. Uiteindelijk gaat de Duitse herinnering toch altijd weer terug naar de Tweede Wereldoorlog.’

Kan Duitsland eenzelfde buitenlandse en defensiepolitiek voeren als andere landen?
‘In sommige opzichten. Als je alle lagen van de geschiedenis even opzijlegt, zie je een land dat samen optrekt met andere Europese landen en aan de meer terughoudende kant zit als het gaat om militair ingrijpen. Maar daarin staat het niet alleen. Denk aan de Irakoorlog: het was niet alleen het Duitsland van Gerhard Schröder dat tegen was, ook bijvoorbeeld Frankrijk steunde de oorlog niet. Op andere vlakken is Duitsland geen land zoals alle andere en dat zal het in de nabije toekomst ook niet worden. De herinnering aan het Derde Rijk is niet zomaar weg.’

In een interview in februari 2021 met Der Tagesspiegel, toen het tijdperk-Merkel ten einde liep, zag u vooral continuïteit in de Duitse politiek. Een Zeitgeistwende zag u er niet van komen. Bent u verbaasd over de opstelling van de regering-Scholz?
‘Ik ben verbaasd en verrast hoe snel het bondskanselierschap van Angela Merkel verleden tijd is geworden. Er is voorlopig geen nostalgisch verlangen naar haar. Ook vóór de Russische invasie van Oekraïne waren er geen tekenen dat Merkel werd gemist. Maar een Zeitenwende hoeft niet per se een Zeitgeistwende met zich mee te brengen. De tijdgeest is in grote lijnen hetzelfde gebleven. De regeringswissel betekent geen grote herschikking van de Duitse maatschappelijke verhoudingen, de politiek van het midden blijft bestaan en zet zich ook in de nieuwe coalitie en ook in tijden van oorlog in Europa door. Wat betreft de oorlog in Oekraïne schaart een meerderheid van de Duitsers zich achter de regering.’

Er is voorlopig geen nostalgisch verlangen naar Angela Merkel

Had Merkel dezelfde stappen genomen als de huidige regering?
‘Dat denk ik wel. Ten eerste waren veel politici die het nu voor het zeggen hebben ook actief in verschillende regeringen onder Merkel. Bondskanselier Scholz is daarvan het belangrijkste voorbeeld. Hij was onder Merkel vicekanselier en minister van Financiën. Ten tweede heb ik er geen enkele twijfel over dat Merkel deze ommezwaai had aangedurfd. De manier waarop het nu gaat, is eigenlijk precies zoals Merkel altijd te werk ging: heel lang niet veranderen, of slechts een beetje, tot er zich een grote crisissituatie aandient, waardoor je gedwongen bent krachtig stelling te nemen.’

Met het oog op de Russische annexatie van de Krim in 2014 stellen sommige commentaren dat de Duitse ommezwaai te laat kwam en dat Duitsland naïef is geweest. Wat denkt u daarvan?
‘Er waren al eerder aanwijzingen dat Rusland op het foute pad terecht was gekomen, maar het gaat me te ver om te zeggen dat Duitsland te laat is of naïef is geweest. Er zijn altijd verschillende paden mogelijk. Ik vind de aanloop naar de oorlog in Oekraïne vergelijkbaar met de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog, waarin er ook al langer tekenen waren dat Hitler actief bezig was met het remilitariseren van Duitsland en een agressieve expansiepolitiek.

Met zijn appeasement-politiek probeerde de Britse premier Neville Chamberlain een verdere escalatie te voorkomen. Tevergeefs, bleek achteraf. Maar het zou wel erg goedkoop zijn om te zeggen: wat een idioot, die Chamberlain, om te denken dat Hitler zich tot Duitsland zou beperken. De inspanningen van Chamberlain waren destijds de moeite waard, het was pas echt duidelijk dat Hitler uit was op oorlog toen hij in september 1939 Polen binnenviel. We moeten uitkijken met dit soort oordelen achteraf. We zouden lessen kunnen trekken uit patronen in de geschiedenis. Je kunt de toekomst niet voorspellen, maar wel nadenken over scenario’s. Dat geldt niet alleen voor de huidige toestand in Europa.’

Waar denkt u nog meer aan?
‘Als we lering willen trekken uit onze fouten in het verleden dan moeten we nu de problematiek rondom China in de ogen durven kijken. Hoe reageren we op China als de repressie in dat land harder wordt en het land zich agressief blijft gedragen richting Taiwan? We zouden daar nu al over moeten nadenken, en niet pas over een paar jaar of als de situatie verslechtert.’