Moderne dictators als Poetin en Erdogan werken hard om alle macht in handen te krijgen en te houden. De kans is groot dat dat zal lukken, tot hun vreedzame dood. Want zo gaat het meestal met alleenheersers.

Fidel Castro stierf op vrijdag 25 november 2016 zoals het een dictator betaamt: op hoge leeftijd, in bed. Natuurlijk, een paar van de bekendste dictators uit de geschiedenis kwamen op een gruwelijke wijze om het leven, zoals Adolf Hitler (zelfmoord), Benito Mussolini (neergeschoten en vervolgens voor het publiek ‘tentoongesteld’), Muammar Ghadaffi (door een woedende meute aan stukken gereten), Saddam Hoessein (opgehangen) en Nicolae Ceaușescu (geëxecuteerd). Maar zij zijn de uitzonderingen op de regel. De meeste dictators gaan vredig en op hoge leeftijd heen.

In zijn boek The Politics of Authoritarian Rule legt Milan Svolik uit hoe dat komt. Volgens deze politicoloog zijn de meeste dictators niet de halfgestoorde megalomanen waarvoor buitenstaanders ze vaak aanzien, maar uiterst rationele persoonlijkheden die alles in het werk stellen om tot in lengte van dagen aan de macht te blijven. Tijdens hun heerschappij eigenen ze zich steeds meer macht toe, ten koste van instituties en personen die enig tegenwicht zouden kunnen bieden. Dankzij een uitgekiende strategie van belonen en straffen weet de dictator zich verzekerd van de onvoorwaardelijke steun van een kleine groep geprivilegieerden. Door op gezette tijden zuiveringen aan de top door te voeren laat de dictator de mensen rondom hem voelen dat zij hun privileges aan hem te danken hebben, en aan hem alleen. Daarnaast organiseert hij vaak groteske vormen van persoonsverheerlijking. Die zijn volgens Svolik niet zozeer tekenen van grootheidswaan, maar rationele middelen om het land duidelijk te maken dat alles draait om één persoon.

Zo deden tenminste twintigste-eeuwse dictators als Fidel Castro het. De eenentwintigste-eeuwse dictator gebruikt subtielere middelen om zijn machtspositie te behouden, zo betoogt de Amerikaanse journalist William J. Dobson in The Dictator’s Learning Curve. Zo laat hij leden van de oppositie niet botweg vermoorden, maar zorgt hij dat hun het leven zuur wordt gemaakt met allerlei juridische en bureaucratische pesterijen. Gemanipuleerde verkiezingen en plebiscieten worden gebruikt om de macht te legitimeren.

Ondanks deze vernieuwingen wijst alles erop dat ook ‘moderne dictators’ als Vladimir Poetin en Recep Tayyip Erdoğan hun heerschappij gebruiken om steeds meer macht naar zichzelf toe te trekken ten koste van parlement, rechtbank, bureaucratie en pers. De kans dat ook zij tot op hoge leeftijd aan de macht zullen blijven, wordt daarmee steeds groter. Net als de kans dat ze vredig in bed zullen sterven – zoals onderstaande invloedrijke voorbeelden uit de twintigste eeuw deden.

Opgebrand

Mustafa Kemal ‘Atatürk’

Het overlijden van Mustafa Kemal, bijgenaamd Atatürk (vader der Turken), op 10 november 1938 kwam voor vrijwel alle Turken als een enorme schok. De Turkse alleenheerser was nog geen zestig jaar oud en op foto’s zag hij er altijd op en top gezond uit. Slechts een klein groepje vertrouwelingen wist dat hij al jaren kampte met grote gezondheidsproblemen. Door zijn levenswijze had Atatürk roofbouw gepleegd op zijn lichaam. Al sinds zijn tienerjaren was hij een kettingroker en een zeer stevige drinker. Zijn dagelijkse dieet bestond uit liters sterke koffie, minimaal vijftig sigaretten en vele glazen raki, de Turkse anijsdrank met een hoog alcoholpercentage. Die zou hem uiteindelijk ernstige levercirrose opleveren.

Vooral in de jaren twintig had hij daarnaast als een bezetene gewerkt aan de opbouw van de in 1923 gestichte moderne Turkse republiek. Atatürk was erop gebrand Turkije zo snel mogelijk aansluiting bij Europa te laten vinden. Zo werd de gregoriaanse kalender aangenomen, het Latijnse schrift ingevoerd en werd iedereen verplicht een achternaam te dragen. In het hele land openden scholen, hogescholen en universiteiten hun deuren. Atatürk zelf reisde het land af om in hoogsteigen persoon, soms met een krijtje in zijn hand, de Turken voor te doen hoe zij dienden te leven. Hij stimuleerde een persoonlijkheidscultus en liet zich vanaf 1931 officieel ‘vader der Turken’ noemen.

Vanaf het begin van de jaren dertig begon hij tekenen van overspannenheid te vertonen. Steeds vaker bracht hij grote delen van de dag door in bed; regelmatig vergat hij eerdere besluiten of schopte hij herrie over onbelangrijke details. Daarnaast raakte de Turkse dictator in de ban van een curieuze theorie die stelde dat Turkije de bakermat van de mensheid was en dat de Turkse taal de oertaal was waaruit alle andere talen waren voortgekomen.

Nadat de dood van de grote leider bekend was gemaakt, kwam het openbare leven in de Turkse steden volledig stil te staan en stroomden de straten vol met vaak huilende aanhangers. Een diplomaat noteerde: ‘De smart is echt en oprecht; geen enkele andere natie heeft iets dergelijks vertoond. Atatürk was zeer geliefd. Dat ‘de vader der Turken’ ook een flink alcoholprobleem had, is tot op de dag van vandaag een taboe-onderwerp in Turkije.

Doodsbang

Jozef Stalin

‘Toen het laatste ogenblik leek te zijn aangebroken, opende hij plotseling zijn ogen en keek alle aanwezigen aan. Het was een verschrikkelijke blik, waanzinnig, of misschien wel woest en vol doodsangst,’ zo beschreef dochter Svetlana de laatste minuten van Jozef Stalin.

Over het overlijden van de 74 jaar oude Sovjetdictator op 5 maart 1953 doen verschillende verhalen de ronde. Hij zou zijn vergiftigd door Lavrenti Beria, het hoofd van de geheime dienst, omdat deze bang was zelf slachtoffer te worden van Stalins zuiveringen. Anderen beweren dat Stalin in opdracht van de Joegoslavische dictator Tito werd vergiftigd.

Zeker is dat Stalin in de nacht van 28 februari op 1 maart een zware beroerte had gehad nadat hij in zijn datsja in Kuntsevo een avond flink had doorgehaald met vertrouwelingen als Beria, Nikita Chroesjtsjov en Georgi Malenkov. De doodzieke dictator werd pas een dag later gevonden, bewusteloos liggend in een plas urine. Geen van zijn 335 personeelsleden had Stalin eerder durven storen uit angst hem wakker te maken. Hoewel Stalin nauwelijks nog in staat was te praten, zou het nog een dag duren voordat besloten werd om hem te laten onderzoeken door een aantal dokters. In de voorgaande jaren had Stalins beruchte paranoia zich gericht op voornamelijk Joodse artsen, die erop uit zouden zijn om hem te vermoorden. In een showproces waren negen van hen ter dood veroordeeld.

Hoewel Stalins gezondheid al jaren zwak was, onder meer door aderverkalking, liet hij zich alleen met de grootste tegenzin onderzoeken. De ontboden dokters verkeerden dan ook letterlijk in doodsangst toen ze vaststelden dat de grote leider een beroerte had gehad en waarschijnlijk niet lang meer te leven had.

Vertrouwelingen waakten de daaropvolgende drie dagen telkens met twee man bij het bed van Stalin, die het grootste deel van de tijd buiten bewustzijn was. Ondertussen waren ze druk bezig met de opvolging – een kwestie die niemand in de voorgaande jaren had durven aanroeren. De diepe angst van zijn directe omgeving verdween pas toen Stalin zijn laatste adem uitblies.

 

De diepe angst van zijn directe omgeving verdween pas toen Stalin zijn laatste adem uitblies

 

Op 5 maart maakte Radio Moskou het overlijden van de grote leider bekend. Tienduizenden rouwenden trokken daarop naar de Zuilenzaal in Moskou, waar de dode opgebaard lag. Door het gedrang dat daar ontstond zouden zeker honderden doden zijn gevallen. De door de Communistische Partij van Nederland uitgebrachte krant De Waarheid maakte in een extra editie melding van het overlijden van kameraad J.W. Stalin, ‘de wijze leider en leermeester van de Communistische Partij en het Sovjetvolk’.

Het zou nog bijna drie jaar duren voordat Chroesjtsjov in een geheime rede op het congres van de Communistische Partij Stalins misdaden aan de kaak durfde te stellen.

Verrassend taai

António Salazar

Toen de Portugese dictator António Salazar op 27 juli 1970 overleed, wist hij niet dat hij al twee jaar lang geen werkelijke macht meer had. Deze was hem afgenomen toen hij in de zomer van 1968 een hersenbloeding had gehad. De dictator had een flinke smak gemaakt toen hij zich, verdiept in de krant, gedachteloos in een stoel had willen laten zakken – een stoel die net daarvoor door de werkster was verplaatst. Salazar moest op doktersadvies absolute rust nemen. Omdat vrijwel iedereen verwachtte dat hij snel zou overlijden, werd Marcello Caetano reeds als zijn opvolger geïnstalleerd. Salazar bleek echter taaier dan verwacht, en na een langdurige periode van herstel wilde hij zijn werkzaamheden hervatten. Ondanks zijn broze gezondheid en moeizame spraak meende hij dat hij het land vanuit zijn bed kon leiden.

Om de gewezen dictator niet nodeloos kwaad te maken, liet men hem in de laatste maanden van zijn leven in de veronderstelling dat hij nog steeds alle macht in handen had. In zijn slaapkamer werden fictieve kabinetsberaden gehouden, waarbij Salazar vooral communiceerde door met zijn ogen te knipperen.

 

In Salazars slaapkamer werden fictieve kabinetsberaden gehouden

 

Het was een tragikomisch einde van een overwegend succesvol dictatorschap. Als jonge hoogleraar economie was Salazar in 1928 aan de macht gekomen om een dreigend faillissement van het land af te wenden. Salazar slaagde daar wonderwel in en verwierf populariteit, ondanks zijn afstandelijke, professorale aard. Deze begon pas af te nemen toen hij begin jaren zestig halsstarrig bleef vasthouden aan de Afrikaanse koloniën Angola, Guinee-Bissau en Mozambique. Tienduizenden Portugese soldaten werden naar Afrika gestuurd om opstanden in de kiem te smoren. Salazars opvolger Caetano slaagde er op dit punt evenmin in om het tij te keren.

Uit onvrede met de voortslepende koloniale oorlogen pleegde een groep militairen op 25 april 1974 een staatsgreep. Deze zogeheten Anjerrevolutie maakte de weg vrij voor de terugkeer van de democratie in Portugal.

Dat Salazars status niet heeft geleden onder zijn laatste jaren bleek wel toen hij in 2007 verkozen werd tot grootste Portugees aller tijden.

Eindeloos

Francisco Franco Bahamonde

Aan het sterfbed van Francisco Franco leek maar geen einde te komen. Heel Spanje volgde in de herfst van 1975 de berichten over de verslechterende gezondheid van de caudillo. Een peloton van artsen probeerde met de beste medische apparatuur het leven van de 83 jaar oude dictator zo lang mogelijk te rekken. Onder de Spaanse bevolking, langzaam murw wordend van alle berichten over Franco’s gezondheidstoestand, deed de grap de ronde dat ‘Zijne Excellentie Generalissimo Franco hedenochtend zijn derde autopsie voortreffelijk heeft doorstaan’. Tussen alle uren durende operaties door dicteerde de Spaanse dictator zijn politieke testament aan zijn dochter Carmen. Daarin vroeg hij iedereen om vergeving en verklaarde hij dat hij bereid was met heel zijn hart hen te vergeven die hem tot vijand hadden verklaard. ‘Ik geloof en hoop dat ik geen andere vijanden gehad heb dan de vijanden van Spanje,’ aldus de man die tienduizenden Spanjaarden had laten executeren. Hij riep de Spanjaarden op om zich achter de toekomstige koning op te stellen, Juan Carlos de Borbón.

Op 20 november 1975 kreeg Franco dan eindelijk een laatste, dit keer fatale hartaanval. Daarmee kon Spanje een hoofdstuk afsluiten dat was begonnen op 17 juli 1936, toen generaal Franco samen met een aantal collega’s een staatsgreep pleegde tegen de linkse volksfrontregering. De staatsgreep mislukte, maar bleek het startschot van een uiterst bloedige, drie jaar durende burgeroorlog. In april 1939 kregen Franco en de zijnen Spanje definitief in handen, onder meer dankzij de hulp van collega-dictators Benito Mussolini en Adolf Hitler. In de Tweede Wereldoorlog bleef Franco afzijdig, en daardoor kon hij zijn dictatuur na 1945 voortzetten.

Toen Franco begin jaren zeventig zowel lichamelijk als mentaal begon af te takelen, ontbrandde er onder zijn aanhangers een richtingenstrijd tussen vernieuwers en conservatieven. Beide partijen wachtten in spanning op het overlijden van de dictator en op het aantreden van Juan Carlos. Toen het eindelijk zover was, bleken de vernieuwers aan het langste eind te trekken. Juan Carlos bleek hervormingsgezinder dan Franco had verwacht en benoemde vernieuwer Adolfo Suárez als zijn premier. Suárez en Juan Carlos zetten gezamenlijk een proces in werking dat zou leiden tot een moderne meerpartijendemocratie. Voor deze vreedzame transitie betaalden ze wel een prijs: veel instituties en symbolen uit het Franco-tijdperk bleven bestaan. Zo bleef Franco’s graf in de Valle de los Caídos, een door duizenden krijgsgevangenen uit de rotsen gehouwen monument voor de gevallenen van de burgeroorlog.

Groene plak

Mao Zedong

De Grote Roerganger was al 82 jaar, maar het overgrote deel van de Chinese bevolking was ervan overtuigd dat hij in blakende gezondheid verkeerde – iets wat hij graag toonde door te zwemmen in de Jangtsekiang. Dus toen het nieuws van Mao’s overlijden bekend werd gemaakt, gingen miljoenen geschokte Chinezen huilend de straat op.

Dat Mao leed aan de ziekte van Parkinson en in mei 1976 de eerste van drie hartaanvallen had gekregen wist vrijwel niemand. Ook zijn ongezonde levensstijl bleef voor de buitenwereld verborgen. Niet alleen was de Chinese dictator een stevige roker, ook nam hij het niet bijzonder nauw met de elementaire regels van de hygiëne. Dankzij het boek The Private Life of Chairman Mao van zijn lijfarts Li Zhisui weten we dat de Grote Roerganger zelden zijn tanden poetste, waardoor zijn gebit was bedekt met een dikke groene laag plak en er regelmatig pus uit zijn tandvlees liep. Zijn geslachtsdelen waste hij in de schoot van zijn vele jonge minnaressen, die hij willens en wetens besmette met een geslachtsziekte.

Bijna een miljoen Chinezen namen in de dagen na zijn overlijden op 9 september 1976 afscheid van de in Peking opgebaarde leider. De dictator die in 1949 de Volksrepubliek China had uitgeroepen en die verantwoordelijk was voor de dood van tientallen miljoenen Chinezen was voor velen bijna een godheid.

De Chinese Communistische Partij besloot om Mao’s lichaam net als dat van Lenin te balsemen om het zo permanent te kunnen tentoonstellen. Dat ging echter niet zonder slag of stoot, zo valt eveneens in Li Zhisuis boek te lezen. Het ontbrak de Chinese artsen aan de benodigde expertise en op goed geluk pompten ze het lichaam van Mao vol met formaldehyde. Door de grote dosis van dit goedje begon het lichaam van Mao op te zwellen als een ballon. Om Mao weer zijn normale proporties te geven, moest Li Zhisui urenlang het lijk masseren.

 

Door de grote dosis formaldehyde begon het lichaam van Mao op te zwellen als een ballon

 

Inmiddels was er een felle strijd ontbrand over de politieke erfenis van Mao. De nieuwe leider Hua Guofeng liet al een maand na Mao’s overlijden de zogenoemde Bende van Vier arresteren. Deze radicale groep, waarin ook de weduwe van Mao zat, zou een staatsgreep hebben willen plegen om Mao’s Culturele Revolutie te kunnen voortzetten. Hua Guofeng zou zelf na twee jaar aan de kant worden geschoven door Deng Xiaoping.

Het gebalsemde lichaam van Mao is nog steeds te bewonderen in het mausoleum aan het Plein van de Hemelse Vrede.