Na de Tweede Wereldoorlog namen de Verenigde Staten als vanzelfsprekend de rol van leider van de vrije wereld op zich. Maar inmiddels hebben ze hun economische overwicht en voorbeeldfunctie vrijwel verloren. Van de drie huidige reuzeneconomieën – de VS, China en de Europese Unie – heeft de laatste de beste papieren. Deze drie zullen samen de wereld moeten leiden.

Uit Maarten 2021-1. Bestel losse nummers hier

Ook op het gebied van de buitenlandse politiek laat Donald Trump een rampzalige erfenis na. Het aanzien van de Verenigde Staten, door Obama enigszins verbeterd na de volkomen mislukte interventiepolitiek van George W. Bush, is door het optreden van Trump tot een historisch dieptepunt gedaald.

Hij schoffeerde de traditionele bondgenoten van de VS, gedroeg zich om raadselachtige redenen serviel en bewonderend tegenover Poetin, stond op goede voet met andere dictatoriale types, begon handelsoorlogen die niets van betekenis hebben opgeleverd, zorgde tweemaal voor een komisch treffen met Kim Jong-un dat geheel zonder resultaat bleef, en liet op het ministerie van Buitenlandse Zaken een puinhoop achter.

Van Biden wordt nog altijd een omvangrijke renovatie van het Amerikaanse buitenlandse beleid verwacht. In een lang artikel in het invloedrijke tijdschrift Foreign Affairs beweert hij een dergelijke renovatie ook van plan te zijn. Op de eerste dag van zijn presidentschap zijn de Verenigde Staten opnieuw toegetreden tot het Parijse Klimaatakkoord. En de NATO-bondgenoten kunnen rekenen op een nieuw Amerikaans engagement – al moeten ze wel degelijk meer gaan betalen. Dat was al een eis van Obama.

Het enige punt waar Biden bij Trump lijkt te hebben afgekeken betreft China, dat volgens hem een existentiële uitdaging vormt. China moet hard aangepakt worden, anders blijft het technologie en intellectueel eigendom stelen van de VS en andere westerse naties. Anders dan Trump met zijn unilaterale en opzettelijk polariserende benadering van China, bepleit Biden een streng beleid in samenwerking met bondgenoten.

Onaantastbare reus

Leitmotiv in Bidens plannen voor de buitenlandse politiek is zijn overtuiging dat het de historische taak van Amerika is om leiding te geven aan het Vrije Westen. Alleen de VS kunnen dat, omdat zij die rol na de Tweede Wereldoorlog al zeven decennia hebben vervuld. Bovendien kunnen alleen zij een uniek voorbeeld aan de wereld geven. Er is maar één natie die aan het hoofd van de tafel kan en moet zitten, en dat zijn de VS.

Enige verkiezingsretoriek is niet vreemd aan deze passages, maar ik vermoed dat Biden en zijn naaste medewerkers inderdaad in deze termen denken. Sommigen zullen deze fraaie beloften veel genoegen doen: gelukkig, de Verenigde Staten van weleer zijn terug, na de zonderlinge kermispolitiek van Trump.

Maar hoe vanzelfsprekend is deze terugkeer van de VS als Leader of the Free World? Wat moeten we ons op dit moment voorstellen bij het begrip ‘de vrije wereld’? Als er daadwerkelijk zoiets bestaat, zouden de VS dan de beste leider zijn? Is er eigenlijk wel een echte, directieve leider mogelijk en/of gewenst? Is dat leiderschap niet een idee-fixe van de Amerikaanse elite, dat zijn relevantie al lang geleden heeft verloren?

De overtuiging van een onvermijdelijk en noodzakelijk Amerikaans leiderschap dateert uit de jaren van de Koude Oorlog, in het bijzonder de eerste twee decennia na de Tweede Wereldoorlog. De Verenigde Staten waren in die jaren een haast onaantastbare reus. Het Amerikaanse bnp was in 1945 iets meer dan de helft van het mondiale bnp, Europa lag in puin en het Rode Leger stond midden in Europa.

De VS zorgden toen voor strategische rust door de oprichting van de NATO, in feite een belofte om Europa in geval van nood te zullen verdedigen. En voor economische orde door IMF, Wereldbank en de dominante rol van de dollar. Dat leiderschap werd ooit fraai gesymboliseerd door een beroemde foto van Kennedy in silhouet op de gebogen rug gezien, voor het raam van het Oval Office, alsof hij de last van het leiderschap van de vrije wereld daadwerkelijk op zijn pijnlijke nek torste.

De VS missen een fijne, dreigende tegenstander

Demografie

Kennedy’s wereld van februari 1961 bestaat allang niet meer, strategisch niet en economisch al helemaal niet. De Sovjet-Unie is van het toneel verdwenen, Duitsland is herenigd, Oost- en Centraal-Europa, het voormalige imperium van de Sovjet-Unie, zijn opgegaan in de NATO en de Europese Unie. Wie nu Rusland als een serieuze strategische bedreiging van Europa ziet, moet niet de structurele zwakte van het land moedwillig miskennen. Dat neemt niet weg dat velen het een prettig idee lijken te vinden dat Amerika het dominante lid van de NATO is en tevens de sterkste militaire macht ter wereld.

Economisch ziet de wereld er totaal anders uit dan in 1960. Toen waren de VS veel rijker dan Europa, laat staan dan China. Hun productietechnologie was nog toonaangevend. Het Amerikaanse bnp is nu nog maar ruim 15 procent van het mondiale bnp; de EU en China zijn bij benadering economisch even groot als de VS.

Bij een vergelijking van deze drie reuzeneconomieën is de EU in het nadeel, vooral door demografische factoren. Europa heeft een snel verouderende bevolking en tegelijkertijd een obsessieve angst voor omvangrijke immigratie. Het aantal Amerikanen groeit vrij snel, voornamelijk als gevolg van immigratie. Of dat zo zal blijven is de vraag.

Ook China heeft een vergrijzende bevolking, maar beschikt met zo’n 1300 miljoen zielen nog steeds over een omvangrijk arbeids- en groeipotentieel. In de naaste toekomst zal de Chinese economie de Amerikaanse passeren en de grootste economie ter wereld zijn.

Een deel van het politieke en militaire establishment in Washington ziet die onvermijdelijke ontwikkeling als een bijkans dodelijke dreiging. De VS naar het tweede plan verwezen, al is het dan economisch – daar kan niets goeds van komen. Zo ontstaat maar al te makkelijk de gedachte dat een confrontatie met China onvermijdelijk en noodzakelijk is: het klassieke patroon van de dominante macht die zich bedreigd voelt door een opkomende macht.

Hier speelt misschien ook mee dat de VS een fijne, dreigende tegenstander missen. Indertijd gaf de confrontatie met de Sovjet-Unie op een bevredigende wijze structuur, richting en excuus voor van alles en nog wat aan de Amerikaanse buitenlandse politiek. Hopelijk kan een dergelijk conflict vermeden worden. Er is alle reden om aan te nemen dat er met de Chinezen, zeker met steun van de Amerikaanse bondgenoten, redelijk kan worden onderhandeld.

Zelfoverschatting en arrogantie

Niet alleen de economische macht van de VS is relatief aanzienlijk gedaald, ook het aanzien en de voorbeeldwerking van de ooit zo indrukwekkende natie zijn veel minder geworden – als die door vier jaar Trump al niet volledig zijn verdwenen.

Dit aanzien vertoont natuurlijk al veel langer barsten en rafels. Dat is begonnen met de langdurige en dramatisch mislukte interventie in Vietnam. Daar moesten de Europese bondgenoten niets van hebben en die heeft jarenlang heeft geleid tot wereldwijde protesten. Het Vietnam-trauma heeft de Amerikaanse buitenlandse politiek tot in de jaren negentig dwarsgezeten.

Het snelle en onverwachte einde van de Koude Oorlog door de implosie van de Sovjet-Unie veranderde het kritische perspectief op de VS. De Verenigde Staten hadden, zo meenden velen, de krachtmeting met de Sovjet-Unie gewonnen. Zij waren nu de enige superieure superpower, die in dit unieke unipolaire historische moment de wereld naar hun hand zouden kunnen zetten. Om dit te onderstrepen deed de Amerikaanse economie het in de jaren negentig wonderwel.

Maar de VS hebben de geweldige kaarten die ze in handen kregen door de implosie van de Sovjet-Unie hopeloos slecht gespeeld, in de kern vanwege zelfoverschatting en unilaterale arrogantie. De aanslagen van 9/11 waren de aanleiding. De zittende, conservatieve en weinig multilateraal denkende regering-Bush zag de terroristische aanval als een directe uitdaging van haar verondersteld unieke mondiale machtspositie. Zij wilde een daad stellen en viel Irak aan na een leugencampagne die van Irak geheel onterecht een levensgevaarlijke natie had gemaakt, uitgerust met massavernietigingswapens en onderdeel van een dodelijke Axis of Evil bestaande uit Irak, Iran en Noord-Korea.

Tegen deze treurige onzin werd net als in de Vietnam-jaren wereldwijd gedemonstreerd. De volledig mislukte interventie met alle dramatiek van dien was een mokerslag voor het aanzien van de VS, die nu te kijk stonden als een natie die alle internationale fatsoensnormen – voor zover die bestaan – met voeten had getreden.

Er is geen garantie dat zich geen nieuwe trumpiaanse erupties zullen voordoen

En toen kwam Trump

Obama heeft het Amerikaanse prestige wel enigszins, maar toch zeker niet volledig kunnen herstellen. En toen kwam Trump, die het allemaal nog veel erger heeft gemaakt. Trump vestigde onvermijdelijk ook buiten de VS de aandacht op het zwakste onderdeel van de ooit zo imponerende natie: het politieke systeem, dat zodanig is gepolariseerd dat het niet in staat is een aantal grote maatschappelijke vraagstukken aan te pakken en op te lossen.

Daarbij gaat het in het bijzonder over de enorme inkomensongelijkheid, de peperdure maar weinig effectieve gezondheidszorg en de sterk verwaarloosde infrastructuur. In samenhang veroorzaken die problemen aanhoudende sociale frictie, die het hele politieke bestel destabiliseren. Een deel van de blanke Amerikanen heeft al een halve eeuw te maken met een relatieve achteruitgang in inkomen en status. Daarvan heeft Trump demagogisch-racistisch gebruikgemaakt.

Oplossing van deze problemen kan decennia duren. Dat heeft ook vergaande negatieve gevolgen voor de Amerikaanse buitenlandse politiek en Amerika’s traditionele bondgenoten. Biden zal zijn best doen en een zekere rust brengen, maar er is geen enkele garantie dat zich in de toekomst geen nieuwe trumpiaanse erupties zullen voordoen, met of zonder Trump.

Dat betekent dat de VS structureel een onbetrouwbare partner zijn. Amerika is een instabiele natie geworden, waar een van beide partijen bereid is gebleken het vertrouwen op te zeggen in het eigen electorale systeem en dus in de legitimiteit van de democratie. Trumps grote leugen over de gewonnen verkiezingen vormt een onderdeel van een veel langere Republikeinse traditie, waarin onterecht gemorreld wordt aan de betrouwbaarheid van de verkiezingen.

Sabotagepolitiek

Er zijn meer redenen om te twijfelen aan Bidens claim dat de VS onvermijdelijk aan het hoofd van de tafel moeten zitten als het lot van de wereld wordt besproken. De regels van de liberale wereldorde zijn volgens hem door de VS geschreven. Dat is ten dele juist, maar uitgerekend de VS hebben zich met grote regelmaat niet aan die regels gehouden. De VS gedragen zich maar al te vaak unilateraal in de deels door hen gecreëerde multilaterale wereld.

Zo hebben ze een groot deel van de internationale overeenkomsten van de laatste decennia nooit geratificeerd. Een kleine greep uit tientallen mogelijke voorbeelden: de Convention on the Rights of the Child, de Basel Convention, de United Nations Convention on the Law of the Sea, de Convention on Biological Diversity, de Comprehensive Test Ban Treaty, het Kyoto Protocol, de Ottawa Treaty (verbod op landmijnen), het Rome Statute of the International Criminal Court, het Optional Protocol to the Convention against Torture, de Convention on Cluster Munitions, en het Arms Trade Treaty.

Voor ratificatie is een tweederde meerderheid in de Senaat noodzakelijk. Bijna altijd is een conservatieve meerderheid in de Senaat van mening dat dergelijke overeenkomsten de soevereiniteit van de VS beperken. En dan zwijg ik nog van de regelmatige Amerikaanse sabotagepolitiek in het IMF, de WTO en de WHO, nu hun vroegere dominantie minder vanzelf spreekt. Al met al is er geen enkele reden voor een arrogante claim op het leiderschap van de wereld. Het goede voorbeeld geven de VS al heel lang niet meer.

Het goede voorbeeld geven de VS al heel lang niet meer

Pestkop Rusland

Als de VS geen leiding meer kunnen geven, ook al zouden ze dat graag willen, is er dan wellicht een andere natie met een redelijke claim op leiderschap? Gezien hun economische gewicht kunnen dat alleen China en de Europese Unie zijn. De andere zogenoemde BRIC-landen – Brazilië, Rusland en India – zijn groot, hebben wellicht een grootse toekomst en mogen op dit moment misschien meepraten in de marge, maar tot de wereldtop behoren ze zeker niet.

Daarbij is Rusland met zijn crimineel dictatoriale leiding een merkwaardig buitenbeentje, de ambitieuze pestkop van de internationale gemeenschap, die het ontbreekt aan een solide economische machtsbasis. De Russische economie is niet zo heel veel groter dan de Spaanse, en Spanje heeft bepaald niet de ambitie om op mondiaal niveau mee te praten.

De Chinese economie zal in het grootste deel van deze eeuw de grootste ter wereld zijn, een onmisbaar onderdeel van de wereldeconomie. In Europa en de VS is lang verwacht dat China met toenemend economisch succes ook een steeds democratischer regime zou krijgen. Dat is niet gebeurd. Het snelgroeiende China is een intelligent geleide dictatuur gebleven. Dat maakt het land voor een groot deel van de wereld niet aantrekkelijk als voorbeeld. Wie wil zich spiegelen aan een repressieve politiestaat, hoe groot het economische succes van die staat dan ook is?

Blijft over de Europese Unie. Die is zoals iedereen weet geen natie, maar toch ook weer op een geheimzinnige wijze meer dan een samenwerkingsverband van soevereine staten. Het is een zonderlinge hybride constructie, zonder de cohesie en de militaire macht van de andere grote spelers op het wereldtoneel.

De EU heeft meer macht dan je op het eerste gezicht zou denken

Waardengemeenschap

Dat betekent echter allerminst dat de EU machteloos is. Ook zonder Engeland is de unie een economische eenheid die niet onderdoet voor de VS en het huidige China. Bovendien is de EU wel degelijk een nuttig voorbeeld, in de vorm van de veelbesproken en nogal krakkemikkige ‘waardengemeenschap’. In praktische zin oriënteert een groot deel van de wereld zich op de regelgeving van de EU, en niet op die van China of de VS. De VS is zelfs een van de zeer zeldzame landen die het metrieke stelsel niet gebruiken.

De EU heeft, kortom, meer macht dan je op het eerste gezicht zou denken. Toen Trump op zijn eigen hufterige wijze duidelijk maakte dat de VS voorlopig niet meededen op het wereldtoneel, werd een van de Europese leiders bij gebrek aan beter gebombardeerd tot Leider van de Vrije Wereld. Dat was natuurlijk Angela Merkel. Die houdt er nu mee op, maar haar officieuze leiderschap was toch een heldere indicatie dat de EU meetelt.

Zij was ook meer dan de Duitse bondskanselier, ze was ook een moreel aansprekende leider. En dat ontbrak nu juist zo pijnlijk in de VS en in China. Gezien de politieke onbetrouwbaarheid van de huidige VS, de partijdictatuur in China en het eigenaardige karakter van de macht van de EU, heeft de wereld nu en in de naaste toekomst geen duidelijke leider. Het is dus behelpen, maar het is de vraag of dat zo erg is.

Een herkenbare ‘vrije wereld’, zoals in de eerste decennia van de Koude oorlog, is er niet meer. De EU, China en de VS zullen gezamenlijk hun best moeten doen om de wereld economisch op de rails te houden, waarbij de opwarming van het klimaat een probleem is dat alleen samen kan worden opgelost.

Die drie spelers moeten elkaar enige ruimte gunnen. Het is zeer in het belang van de EU – en de rest van de wereld – om ervoor te zorgen dat China en de VS niet gefixeerd raken op een kinderachtige en levensgevaarlijke tweestrijd, zoals in de afgelopen jaren het geval leek te zijn. Of dit complexe, maar dringend noodzakelijke samenspel iets wordt, durf ik niet te zeggen.

Wilt u meer lezen van Maarten van Rossem en op de hoogte blijven van de actualiteiten?  Meld u nu aan voor de gratis nieuwsbrief van Maarten! en ontvang scherpe analyses, diepgravende interviews en nieuwtjes 1x per twee weken in uw inbox.