Ruim veertig jaar geleden schetste de film Blade Runner een dystopisch toekomstbeeld van 2019. De film groeide uit tot een sciencefictionklassieker. Hoe kijken we nu aan tegen de voorspellingen in Blade Runner? Zullen androïden de mens overbodig maken? ‘Je weet het pas als je de controle kwijt bent.’ 

Uit Maarten! 2024-2. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Pauline Kael, vanaf de jaren zestig Amerika’s scherpste en invloedrijkste filmcriticus, wond er in 1982 geen doekjes om in haar recensie van Blade Runner in The New Yorker. ‘Blade Runner heeft het publiek niets te geven,’ oordeelde ze in een vier pagina’s lange recensie. De film was ‘vormloos’ en leidde naar niets en nergens. Ook acteur Rutger Hauer kreeg een veeg uit de pan. Zijn ‘geschifte optreden’ en ‘verkeerde intensiteit’ deed denken aan een ‘kwaadaardige Arische superman’.  

De kritiek onderstreepte Kaels reputatie van Amerika’s meest gevreesde criticus. De film flopte en regisseur Ridley Scott besloot om nooit meer recensies te lezen. Dat had hij overigens best weer snel kunnen doen, want in de jaren erna omarmde een groeiende groep cinefielen de film. Blade Runner werd een invloedrijke cultklassieker met een steeds grotere impact op het sciencefictiongenre. 

Reclameposter voor Blade Runner.

In de op Philip K. Dicks roman Do Androids Dream of Electric Sheep? uit 1968 gebaseerde film werken door de mens gecreëerde androïden (op mensen lijkende robots) als slaven in ruimtekoloniën. Deze uit genetisch materiaal geconstrueerde robots, uiterlijk niet van echte mensen te onderscheiden, worden ‘replicanten’ genoemd. Ze zijn intelligenter en fysiek sterker dan mensen, maar hebben geen emoties en dus ook geen empathische vermogens. Hun geprogrammeerde levensduur is vier jaar. Ze worden ontworpen en gebouwd door het bedrijf Tyrell Corporation, dat naast economische macht grote politieke invloed heeft.  

In Blade Runner, dat zich voornamelijk afspeelt in Los Angeles en waarin de ruimtekoloniën nooit te zien zijn, zijn buitenaardse planeten een toevluchtsoord geworden voor mensen die het zich kunnen veroorloven. Wie geld heeft kan ontsnappen aan de overbevolking op de door vervuiling nauwelijks nog bewoonbare aarde. De smog in Los Angeles is letterlijk adembenemend, want er dringt geen zonlicht door in de stad. Het menselijk leven op straat oogt als een krioelende mierenhoop. 

Rebelse replicanten hebben genoeg van hun slavenbestaan

Tegen de achtergrond van Los Angeles als metropool in verval, ontspint zich een verhaal over vier naar de aarde ontsnapte rebelse replicanten. Anders dan hun ontwerpers dachten, blijken zij wel degelijk emoties te hebben. Zij willen zich uit hun slavenbestaan bevrijden en een langere levensduur hebben dan vier jaar. Anders gezegd: zij willen hetzelfde leven leiden als biologische mensen. Er wordt jacht op hen gemaakt door een blade runner, een premiejager gespeeld door Harrison Ford, die hen moet ‘pensioneren’ – een eufemisme voor doden. Fords personage werkt het rijtje af, met als dramatische climax de confrontatie met de door Rutger Hauer gespeelde rebellenleider.  

Het zal duidelijk zijn dat Blade Runner geen klassieker is geworden om het verhaaltje. De filmwereld staat bol van sciencefictionfilms waarin een menselijke held het moet opnemen tegen gevaarlijke indringers – uiteenlopend van monsters tot aliens en robots. Blade Runner onderscheidde zich in 1982 van deze films door het dystopische toekomstbeeld en zijn thematiek.  

Wonder van vernuft

Generaliserend waren sciencefictionfilms tot die tijd spektakelfilms over een held die de wereld redde van buitenaardse agressieve wezens of van uit de hand gelopen experimenten van ontspoorde wetenschappers. Na de film kon het publiek gerustgesteld weer naar huis. Serieuze sciencefictionfilms waren uitzonderingen, zoals Fritz Langs grensverleggende Metropolis uit 1927. In deze in een verre toekomst spelende film bestaat de mensheid uit een ‘denkende’ en een ‘werkende’ klasse. De eerste leidt een comfortabel bovengronds leven, de tweede een verborgen ondergronds, op slavernij lijkend arbeidersbestaan.  

Als er een opstand dreigt uit te breken, zorgt de zoon van de alleenheerser samen met een vrouw uit de onderwereld voor harmonie tussen de twee werelden. De boodschap: kapitaal en arbeid moeten elkaar niet bestrijden, maar samenwerken. In de woorden van de vrouw: ‘Het hart moet de bemiddelaar zijn tussen hoofd en handen.’ Het klinkt als een vroege echo van het naoorlogse Hollandse poldermodel. 

Van een andere orde is Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey uit 1968, dat de hele menselijke evolutie – in de film een ontwikkeling van de mens van aapachtig wezen tot astronaut – onder de loep neemt. Het complexe drama toont technologische vooruitgang als een wonder van menselijk vernuft, maar laat met het op hol slaan van een superintelligente computer in een ruimteschip dat op weg is naar Jupiter, ook de gevaren zien van kunstmatige intelligentie. Als de computer commando’s saboteert, zijn de levens van de vier bemanningsleden in gevaar. 

Als derde serieuze sciencefiction moet Solaris van Andrej Tarkovski uit 1972 worden genoemd. De ook in een ruimteschip spelende film gaat niet over technologische ontwikkelingen, maar legt de menselijke geest op de snijtafel. In het ruimteschip materialiseren angsten, herinneringen en verlangens. Zo wordt een psycholoog geconfronteerd met de verschijning van zijn door zelfmoord overleden vrouw. Verhuld als sciencefiction laat Solaris zien hoe heden en verleden verstrengeld zijn in onze psyche. 

In Blade Runner is van elk van deze drie films invloed terug te vinden. De kloof tussen mensen en androïde slaven doet denken aan de klassenmaatschappij in Metropolis, de gevaren van technologische vooruitgang aan 2001: A Space Odyssey, en de vraag naar wat de mens tot mens maakt aan Solaris.  

Blade Runner speelt zich af in een naargeestig Los Angeles.

Het grote verschil tussen Blade Runner en deze films is dat de scheidslijn tussen mensen en androïden – lees: kunstmatige intelligentie – de eerste flinterdun is. Misschien is er zelfs geen scheidslijn meer, want anders dan de ontwerpers dachten hebben de androïden in Blade Runner niet alleen een intelligent brein, maar ontwikkelen zij ook emoties en empathie. Zij zijn zelfs humaner dan mensen in de film, omdat zij mededogen voor anderen hebben. Dat wordt helder geïllustreerd in de climax, als de androïde rebellenleider zijn leven opoffert voor dat van de premiejager, die hem zal doden.  

Het ontbreken van verschil tussen mensen en androïden is nog steeds verre sciencefiction, maar met de snelle ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie ook een actuele kwestie. Het Europees Parlement kwam in 2017 al met aanbevelingen voor de Europese Commissie, ‘omdat de mensheid nu op de drempel staat van een tijdperk waarin steeds geavanceerdere robots, bots, androïden en andere vormen van kunstmatige intelligentie klaarstaan om een nieuwe industriële revolutie te ontketenen’.  

Speciale aandacht vroeg het parlement voor ‘het feit dat er een gevoelsrelatie kan ontstaan tussen mens en robot’ en ‘voor de verstrekkende emotionele of fysieke gevolgen die deze gevoelsrelatie kan hebben voor de menselijke gebruiker’.  

Omdat androïden een lerend vermogen hebben, zodat zij zelfstandig beslissingen kunnen nemen, pleitte het parlement zelfs voor de mogelijkheid om robots aansprakelijk te stellen voor hun daden. Internationale robotiseringexperts wezen dit in een open brief als onzinnig van de hand. Het voorstel was gebaseerd ‘op een overwaardering van de actuele mogelijkheden van zelfs de meest geavanceerde robots, een oppervlakkig begrip van de onvoorspelbaarheid van zelflerende mogelijkheden en een door sciencefiction en een paar recente sensationele persberichten verstoorde perceptie van robots’.  

Dat laatste sloeg onder andere op de in 2016 in Hongkong ontwikkelde androïde Sophia die uiterlijk was gemodelleerd naar Audrey Hepburn en werd gelanceerd als een grote sprong voorwaarts naar steeds menselijker robots. Experts zagen er geen mens in, maar een met communicatieapparatuur volgestouwde machine. 

 ‘Compleet de lul’

Of er ooit exact op mensen lijkende androïden zullen komen, zoals de replicanten in Blade Runner, weet niemand, maar dat zal zeker niet gebeuren in de nabije toekomst. Blade Runner is nog steeds sciencefiction, maar de verhouding tussen mens en androïde is inmiddels een veel bediscussieerd onderwerp. Zo menen sommige ethici dat androïden bij een bepaalde mate van zelfbewustzijn juridische rechten moeten krijgen. Anderen waarschuwen voor het gevaar dat geavanceerde androïden, zoals de computer in 2001: A Space Odyssey, de macht van mensen overnemen.  

Tot die laatste groep behoort Ridley Scott. De Blade Runner-regisseur, die nooit om een spetterende oneliner verlegen zit, noemde kunstmatige intelligentie in een interview vorig jaar een waterstofbom: ‘Het moment dat je kunstmatige intelligentie creëert die slimmer is dan jij zul je nooit weten of die zijn eigen weg volgt. Je weet het pas als je de controle kwijt bent.’ Maar dan is het te laat ‘en zijn we allemaal compleet de lul,’ voorspelt Scott. 

Dat de premiejager in Blade Runner een intieme, mogelijk seksuele relatie heeft met een replicant, oogde in 1982 nog als sciencefiction, maar inmiddels zijn gezelschaps- en seksrobots geen zeldzame verschijnselen meer. Over de (on)wenselijkheid is discussie. Verdringen androïden in de zorg het contact tussen mensen? Is de thuishulp van de toekomst een robot? En wat zal de invloed zijn van seksrobots op liefdesrelaties tussen mensen? Moedigen zij de gedachte aan dat partners altijd seksueel beschikbaar moeten zijn?  

Hebben seksrobots invloed op liefdesrelaties tussen mensen?

De vager wordende scheidslijn tussen mens en androïde leidt bij sommige ethici tot principieel verzet tegen het op mensen laten lijken van robots. Zij pleiten ervoor dat een robot zich altijd als een robot en een mens zich als een mens moet kunnen identificeren. In Blade Runner is dat alvast het geval, want daarin wordt met een variant op de Turing Test bepaald of iemand mens of replicant is. 

Blade Runner gaat over het verdwijnen van de scheidslijn tussen mensen en androïden, maar de film voorspelt meer zaken. Sommige zijn inmiddels werkelijkheid geworden, andere nog steeds fantasiebeelden. Dat mensen zich in Los Angeles verplaatsen met vehikels in de lucht zal waarschijnlijk nooit werkelijkheid worden. En dat er in 2019 niet meer volop wordt gerookt, zagen de filmmakers gezien de vele rookwalmen in Blade Runner niet aankomen.  

Opmerkelijk is het ontbreken van de mobiele telefoon, waarover in het begin van de jaren tachtig al druk gespeculeerd werd. Wel is er een aan een muur hangende beeldtelefoon, die geïnspireerd lijkt op de vroegere telefooncel. Na het beeldgesprek moet de gebruiker meteen afrekenen. Uitstekend voorspeld is computerspraaktechnologie, die in de film regelmatig gebruikt wordt om computers mondeling opdrachten te geven. 

Een telefooncel met beeldtelefoon in Blade Runner.

Maar interessanter dan welke technologische voorspellingen precies kloppen, is het algehele toekomstbeeld in Blade Runner. Door de enorme luchtvervuiling leven de inwoners van Los Angeles in een duistere, verstikkende atmosfeer. Ook regent het constant. Visueel levert dat een naargeestig beeld op, maar dat heeft nauwelijks iets met de Californische werkelijkheid te maken.  

Wie verder kijkt, ziet wel een wereld waarin techbedrijven het voor het zeggen hebben. Burgers worden met surveillancetechnieken nauwlettend in de gaten gehouden. Dat het robotbedrijf Tyrell Corporation in de bovenste verdieping van een torenflat gehuisvest is, symboliseert zijn macht. Het vereist weinig verbeeldingskracht om er de Googles en Apples van deze wereld in te zien.  

Dat Tyrell Corporation androïden wil maken die ‘more human than human ‘ zijn, zal de mens overbodig maken. In Blade Runner, en ook in de vervolgfilm Blade Runner 2049 die zeven jaar geleden uitkwam, is dat nog niet gelukt. Het is verstandig om er geen gif op in te nemen dat het eeuwig zo blijft. 

Meer lezen uit dit nummer? Bestel uw exemplaar hier