De Duitsers hebben de laatste 75 jaar veel geluk gehad met hun kanseliers. Angela Merkel wist in moeilijke situaties haar mannetje te staan. Ze heeft Duitsland een informeel leiderschap bezorgd, dat voor andere landen niet bedreigend is. Toch is er voor haar opvolger nog heel veel te doen.

Uit Maarten! 2021-02 Bestel het nummer hier.

Angela wil weg. Van de Duitsers hoeft dat niet per se; die willen haar graag houden. Driekwart van de bevolking waardeert haar leiderschap. Maar ze wil met pensioen: aardappelsoep koken voor haar man, naar de opera en wandelen in Zuid-Tirol. Vanaf september 2021 zullen we moeten wennen aan een Duitsland én een Europa zonder Mutti. Dit afscheid na zestien jaar roept een aantal vragen op. Wat laat ze achter? Wat heeft zestien jaar Merkel opgeleverd? Is de balans na al die tijd negatief of positief? En wat staat haar opvolger te wachten?

Om Merkel in de Duitse geschiedenis te kunnen plaatsen, kan het geen kwaad om even terug te kijken naar haar voorgangers. Duitsers hebben de laatste 75 jaar veel geluk gehad met hun kanseliers. Op miraculeuze wijze was het vaak de juiste man op het juiste moment. Dat wil zeggen dat de stijl van de leider wonderwel goed aansloot bij de ‘tijdgeest’ en de problemen die op dat moment op de agenda stonden.

De autoritaire Konrad Adenauer verankerde Duitsland in het Westen en liet de bevolking wennen aan de democratie. De charismatische Willy Brandt opende met zijn ontspanningspolitiek de deur naar de DDR en de Sovjet-Unie. De stoere Helmut Schmidt maakte korte metten met het RAF-terrorisme. De provinciaal Helmut Kohl bleek een zeer gewiekste onderhandelaar te zijn. Hij wist een van de grootste naoorlogse crises tot een goed einde te brengen en ook nog de Duitse eenheid te realiseren. Zelfs de patserige Gerhard Schröder liet een solide erfenis achter: een structurele hervorming van het Duitse sociale stelsel. Hij legde het fundament voor een wedergeboorte van de Duitse economie.

Crisismanager

De lat voor kanseliers ligt dus hoog. Wat is Merkels unieke bijdrage aan de Duitse en Europese geschiedenis? Krijgt zij ook een plaats in deze eregalerij?

Merkel wordt veelal gezien als iemand die in panieksituaties haar mannetje weet te staan. Ze hield ‘de boel bij elkaar’ in de eurocrisis, trad ferm op tegen Poetin, reageerde flexibel op de Fukushima-ramp en hield het hoofd min of meer koel in de migrantencrisis van 2015. Maar met dat beeld van ‘Merkel als crisismanager’ is lang niet alles gezegd. Ze is veel meer dan alleen maar crisismanager. Het unieke aan Merkel is namelijk dat zij de eerste bondskanselier is die na de hereniging in 1990 op zoek ging naar een nieuwe positie voor Duitsland in een nieuwe wereld.

Merkel poseert voor een selfie met de Syrische vluchteling Anas Modamani, 10 september 2015.

Tot de hereniging was de Bondsrepubliek binnen Europa hoogstens de primus inter pares. Deze gelijkwaardigheid is door de eenwording en de krachtige groei van de Duitse economie fundamenteel veranderd. Duitsland heeft de grootste bevolking, de grootste economie en ligt door de implosie van het Sovjetimperium niet meer aan de rand, maar midden in Europa. Bovendien is door de economische en politieke desintegratie van Frankrijk en Italië, en natuurlijk de Brexit, het ‘soortelijk gewicht’ van het land alleen maar toegenomen. Met andere woorden, of we het nou leuk vinden of niet, Duitsland is het machtigste land in Europa.

Of we het nou leuk vinden of niet, Duitsland is het machtigste land in Europa

Merkels voorgangers Kohl en Schröder waren nog te druk bezig met hervormingen en de wederopbouw van de nieuwe deelstaten om zich echt om het buitenland te bekommeren. Het was Merkel die vanaf haar aantreden in 2005 deze nieuwe Duitse machtspositie op delicate wijze wist te vertalen naar een informeel leiderschap van het postmurale Europa. Die delicate aanpak was en is nog steeds nodig, omdat van een Duitse hegemonie nooit sprake kan zijn. Die zullen landen als Frankrijk en Italië nooit accepteren.

Volgens de Berlijnse politicoloog Münkler past Merkels stijl van leidinggeven goed bij het nieuwe Duitsland. Haar vrouwelijkheid en haar zakelijke aanpak maken het nieuwe Duitse leiderschap minder bedreigend. Ogenschijnlijk kan Merkel zich bescheiden opstellen, terwijl ze uiteindelijk altijd haar zin krijgt.

Nieuwe wereldorde

Merkels missie om voor Duitsland een nieuwe rol te vinden wordt bemoeilijkt door twee factoren, waar zij niet echt invloed op heeft. In de eerste plaats is de traditionele wereld van de Koude Oorlog met de twee nucleaire supermachten verdwenen. De implosie van het Sovjetimperium veroorzaakte chaos. Uit die chaos komt de laatste jaren geleidelijk een nieuwe wereldorde tevoorschijn.

Die nieuwe wereldorde is een stuk minder stabiel en voorspelbaar dan de overzichtelijke bipolaire wereld van de Koude Oorlog. Rusland is nog maar een schim van de Sovjet-Unie. In een wereld waarin technologie een grotere rol speelt dan ooit tevoren is het kansloos. Dat betekent niet dat Rusland ongevaarlijk is. Integendeel, een kat in het nauw maakt rare sprongen. China beschikt wél over hoogwaardige technologie en heeft ambities. In potentie is China een wereldmacht en als dictatuur per definitie een bedreiging voor het Westen.

Ten tijde van de Koude Oorlog sloten de democratische landen zich aaneen, en wisten ze die uiteindelijk te winnen. Maar het is de vraag of het Westen opnieuw in staat zal zijn om een min of meer gesloten front te vormen. Van de speciale relatie tussen de Verenigde Staten en Europa is sinds het einde van de Koude Oorlog niet veel meer over.

Ogenschijnlijk kan Merkel zich bescheiden opstellen, terwijl ze uiteindelijk altijd haar zin krijgt

De Amerikanen kijken nauwelijks nog naar Europa; ze zijn gefixeerd op China. Deze vervreemding begon al onder Clinton, maar het optreden van de volstrekt warhoofdige Donald Trump betekende bijna het definitieve einde van de Amerikaans-Europese samenwerking. Toch is het voor Europa in het algemeen en Duitsland in het bijzonder van groot belang om de band met de Verenigde Staten te herstellen.

Een onderonsje tussen Merkel en de Amerikaanse president Barack Obama tijdens een bijeenkomst van de G7-top in Canada, 8 juni 2015.

Oude schooljuffrouw

De tweede complicerende factor is de onderlinge verdeeldheid in Europa. Met 500 miljoen hoogopgeleide burgers is Europa een potentiële wereldmacht, maar dan zal er wel moeten worden samengewerkt. Europese slagkracht moet het hebben van samenwerking van de grote landen, maar daar zitten ook de problemen.

Wat te doen met defensie, bijvoorbeeld? Trump en zijn voorgangers hadden groot gelijk: Europa loopt binnen de NAVO de kantjes ervanaf. Maar gaat extra geld dan naar de NAVO of naar de Franse droom van een Europees leger? En wie beslist er over atoomwapens? Frankrijk? Of een commissie met 27 leden onder leiding van Frans Timmermans?

Ook de toekomst van de euro staat op een tweesprong. Krijgen we een ‘zuidelijke’ euro met vrijgevige overheden en bijbehorende overheidstekorten of toch een ‘noordelijke’, met een zuinige overheid en begrotingsdiscipline? Het eindeloos bijdrukken van euro’s door de ECB om de bodemloze Zuid-Europese put te vullen is natuurlijk geen structurele oplossing.

Wie gaat deze knopen doorhakken? De Europese Commissie onder leiding van Von der Leyen faalt voor Europa op alle fronten. Macron is aangeschoten wild. Het is jammer dat Merkel het karwei niet wil afmaken, want de vorming of teloorgang van een zelfstandige Europese macht zal de komende jaren in een beslissende fase komen.

Omdat Merkel koste wat het kost de euro wilde redden, is Duitsland chantabel geworden

De nieuwe positie van Duitsland in de wereld wordt perfect weergegeven op de iconische foto uit 2018, genomen op de G7-top in Canada. We zien Merkel, omringd door andere regeringsleiders, bestraffend Donald Trump toespreken. De foto laat een aantal dingen zeer helder zien. Allereerst dat Merkel de moed heeft om het grote Amerika de les te lezen. In vergelijking met hystericus Trump maakt Merkel als vanzelf de indruk van een solide schooljuffrouw die een deugniet in haar klas de les leest.

Bestraffend spreekt Merkel de Amerikaanse president Donald Trump toe tijdens de G7-top in Canada, 9 juni 2018.

Maar we zien ook iets anders. We zien de arrogantie van de macht van datzelfde Amerika. En we zien de afhankelijkheid van de andere westerse landen. Ze weten heel goed dat ze als het een keer echt misgaat militair afhankelijk zijn van de Amerikaanse Grote Broer. Niet Trump, maar zij zijn op de foto de vragende partij.

Duitse gastvrijheid

In menige terugblik op zestien jaar Merkel wordt ze bijkans heilig verklaard. Dat is natuurlijk overdreven. Net als iedere andere politicus maakt ook Merkel fouten. Zo is het de vraag of ze al die crises wel zo handig heeft aangepakt. Vermoedelijk was het economisch beter geweest om Griekenland uit de euro te gooien, al was het maar om Italië en Frankrijk bij de les te houden. Omdat Merkel koste wat het kost de euro wilde redden, is Duitsland chantabel geworden. De economisch zwakke broeders weten dat Duitsland ze nooit in de steek zal laten. Dus hebben ze geen enkele stimulans om zich aan de regels te houden.

Merkel was in 2009 herkozen met de belofte dat ze de Duitse kerncentrales zou openhouden, maar na het ongeluk in Fukushima in 2011 raakte ze in paniek. De radicale Energiewende, het uitschakelen van kern- en kolencentrales en het subsidiëren van alternatieve energie, maakt dat de Duitse consument en industrie nu met torenhoge energierekeningen zitten. In Nederland moeten we ‘van het gas af’, maar in Duitsland vloeien de subsidies rijkelijk voor iedereen die ‘aan het gas’ gaat.

De kans is vrij groot dat de Grünen in de volgende regering gaan meeregeren

De Duitse gastvrijheid in de migratiecrisis van 2015 was een humaan gebaar, maar veroorzaakte grote maatschappelijke onrust. De opkomst van de rechts-populistische AfD kost de gevestigde partijen stemmen. Dat maakt het een stuk ingewikkelder om een regering te vormen. Ook buiten de grenzen had dit besluit repercussies. Voor veel Britten was het schrikbeeld van massale immigratie via de EU het laatste zetje om toch maar voor de Brexit te stemmen.

Grünen

De kritiek van de Amerikaanse presidenten op de NAVO-bondgenoten is zeker van toepassing op de Bundeswehr. Met name onder Merkels oogappeltje Ursula von der Leyen holde de kwaliteit achteruit. De vloot is nog nauwelijks zeewaardig en de luchtmacht moet de reserveonderdelen bij elkaar sprokkelen. Afghaanse rebellen sloegen zich vermoedelijk op de knieën van het lachen toen ze vernamen dat de sociaal-democraten en Grünen misschien wel drones willen aanschaffen, maar dat deze op morele gronden dan niet bewapend zijn. Dit standpunt heeft beslist amusementswaarde, maar de kans is vrij groot dat de Grünen in de volgende regering gaan meeregeren. Wat dat zal betekenen voor een revitalisatie van de NAVO en de Bundeswehr laat zich raden.

Merkel deinsde er niet voor terug om Poetin de les te lezen over de Russische bemoeienissen in Oekraïne en zijn aanpak van de oppositie, maar dat neemt niet weg dat Duitsland nog steeds innig met Rusland samenwerkt bij de aanleg van de Nordstream2-pijpleiding. Rusland houdt het hoofd boven water door de verkoop van grondstoffen en energie. Deze pijpleiding is daarom een pijler onder Poetins dictatuur en zijn agressieve buitenlandse politiek.

Geen wonder dat de Amerikaanse regering – Biden net zo goed als zijn voorganger Trump – hierover zeer ontstemd is. Niet alleen willen de Amerikanen zelf graag gas verkopen, maar ze vinden het – volkomen terecht – ook gevaarlijk dat Europeanen zich voor hun energievoorziening afhankelijk maken van Rusland. Nu dreigen de Amerikanen met sancties voor de Duitse industrie, en dat is voor een exportnatie geen prettig vooruitzicht.

Loodzware erfenis

Merkel is als kanselier reuze populair, maar dat straalt niet af op haar partij. In de zoektocht naar het politieke midden heeft ze de koers van de CDU steeds meer verlegd in een linksige en vooral groene richting. Maar het is de vraag of haar eigen kiezers dat op prijs stellen. Bovendien, wie werkelijk het groene gedachtegoed is toegedaan – in de regel zijn dat bewoners van de grote steden – wordt natuurlijk beter bediend door de real thing: de Grünen.

Het resultaat is dat haar partij van zo’n 40 procent in 2013 geslonken is tot minder dan 33 procent. Zelfs haar eigen opvolging heeft Merkel niet goed geregeld; die ontaardde in een chaotische machtsstrijd.

Zelfs haar eigen opvolging heeft Merkel niet goed geregeld

Uiteindelijk zijn al deze kritiekpunten bijzaak. Niemand praat meer over Adenauers corrupte Bundeswehr of over Brandts Berufsverbote. Waar het op aankomt is de grote verdienste die Merkel heeft gehad: het veroveren van een leidende rol voor Duitsland zonder de andere landen schrik aan te jagen.

Maar het grote karwei begint eigenlijk nu pas. Merkel laat voor haar opvolger een loodzware erfenis achter: het verbeteren van de relaties met de Verenigde Staten, de ambities van China en Rusland in toom houden, en bovenal de opbouw van een sterker Europa zonder de Fransen en Italianen vrij spel te geven. Het is maar goed dat politici zulke ijdeltuiten zijn, want geen verstandig mens zou dit baantje ambiëren.

Willem Melching is gespecialiseerd in de moderne geschiedenis van Duitsland en is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.