Cijfers leiden, verleiden en misleiden, stelt econometrist en De Correspondent-journalist Sanne Blauw. Met haar boek Het bestverkochte boek ooit (met deze titel) wil ze cijfers weer op hun plek zetten. ‘Niet op een voetstuk, niet bij het vuilnis, maar waar ze horen: naast woorden.’

Hoe bent u sceptisch over cijfers geworden?
‘In 2012 deed ik promotieonderzoek naar geluk in Bolivia. Daar interviewde ik inwoners van het land door onder andere te vragen hoe gelukkig ze waren op een schaal van één tot tien. Die gegevens verzamelde ik in een spreadsheet. Maar toen ik met inwoonster Juanita sprak, vertelde ze me naast die cijfers nog zoveel complexe dingen die ik niet kwijt kon in mijn spreadsheet. Wat ze vertelde telde allemaal wel, maar ik kon het niet tellen. Dat zette me aan het denken over de beperkingen van cijfers en over welke rol de onderzoeker speelt bij de totstandkoming van zulke cijfers. Sindsdien ben ik veel over cijfers gaan lezen en naarmate ik daar meer over leerde, dacht ik: wat gek dat we cijfers zo’n grote rol toedienen.’
 
Wat viel u op aan de manier waarop cijfers gebruikt worden?
‘Ik ben me heel erg gaan storen aan het slordig gebruik van cijfers. Zo kan iedereen tegenwoordig een peiling doen. Als je er op Twitter een poll uitgooit waar tweehonderd mensen op reageren, heb je al een peiling. Maar dat wil niet zeggen dat de uitkomst betrouwbaar is. Hetzelfde geldt voor de vele losse studies die in de media verspreid worden. Als de cijfers van een onderzoek aantonen dat eten na negen uur ’s avonds de kans op kanker vergroot, dan blijft dat slechts het resultaat van één studie. Misschien zijn er wel tientallen andere vergelijkbare studies geweest die een ander resultaat hadden, maar die worden in het nieuws niet gemeld. Op die manier kunnen cijfers verkeerde beelden de wereld in helpen.’

In welk geval kan dat zelfs levensgevaarlijk zijn?
‘Dat is het geval bij gezondheidsonderzoek. Bij kwesties als roken en longkanker zijn veel experimenten ethisch onverantwoord. Een wetenschapper kan niet één groep tien jaar lang twintig sigaretten per dag laten roken en de andere groep niet, om zo te ontdekken of er een oorzakelijk verband bestaat tussen roken en longkanker. Daarom wordt het op alternatieve manieren onderzocht: er wordt bijvoorbeeld celonderzoek gedaan of er wordt met dieren geëxperimenteerd. En al die onderzoeken bij elkaar hebben intussen duidelijk gemaakt dat roken tot longkanker leidt. Het blijft in de wetenschap alleen moeilijk om zo’n oorzakelijk verband hard te maken. Die twijfel is goed bij losse studies die van alles beweren, maar bij gedegen onderzoek kan dat gevaarlijk zijn. Zo heeft de tabaksindustrie decennia geleden honderden miljoenen uitgegeven om verwarring te zaaien over de conclusies van het wetenschappelijk onderzoek naar roken.’

‘Cijfers kunnen discriminerend gedachtegoed stimuleren of zelfs uitlokken’

U schrijft dat cijfers ook verdeeldheid kunnen veroorzaken. Op welke manier?
‘Als je bijvoorbeeld naar de uitkomsten van IQ-testen kijkt, bestaat er een verschil tussen het gemiddelde IQ van een witte Amerikaan en dat van een zwarte Amerikaan. Er wordt dan al gauw een oorzakelijk verband gezien tussen huidskleur en intelligentie, en dus is de conclusie dat zwarte Amerikanen dommer zijn dan witte. Maar het feit dat iemand zwart is, betekent dat diegene vaak een andere positie in de samenleving heeft, zeker in Amerika, en dat de leefomstandigheden voor diegene dus anders zijn. Uit onderzoek is gebleken dat zulke leefomstandigheden het IQ beïnvloeden. Zo maakten boeren in India een IQ-test voor en na de oogst. Wat bleek: voor de oogst, een periode van honger en geldproblemen, scoorden ze gemiddeld dertien punten lager dan na de oogst. Een IQ is dus geen vast gegeven. Als dat over het hoofd wordt gezien, kunnen cijfers discriminerend gedachtegoed stimuleren of zelfs uitlokken.’
 
Cijfermisleiding is geen nieuw probleem: in 1954 bracht Darrell Huff er al een bestseller over uit: ‘How to Lie with Statistics’. Toch trappen we een halve eeuw later nog steeds in. Hoe kan dat?
‘Ik denk dat cijfermisleiding te lang enkel als een statistisch probleem is gezien. Met mijn boek wil ik juist laten zien dat er veel meer psychologie bij komt kijken. We geloven bijvoorbeeld graag de cijfers die overeenstemmen met onze overtuigingen en schuiven de cijfers die daar tegenin gaan terzijde. Wanneer je wel van een borrel houdt maar leest dat alcohol schadelijk is voor je gezondheid, ben je denk ik sneller geneigd om die informatie met een korrel zout te nemen. Zo werken cijfers ook als een soort bevestiging van je identiteit. Daarnaast proberen we met collectieve bedenksels grip te krijgen op de wereld, terwijl het dan om schijncontrole gaat. Dat is onder andere zo met IQ-testen, maar ook met economische termen als het bruto binnenlands product (bbp). Zodra het bbp daalt, wordt daar heel geschokt op gereageerd en wordt alles op alles gezet om daar verandering in te brengen. Wat we op zo’n moment lijken te vergeten, is dat het bbp zelfbedacht en nog geen eeuw oud is. Het is geen natuurwet. Ik vind het daarom belangrijk dat we niet doen alsof zo’n constructie de wereld is, maar dat we beseffen dat het een versimpeling van de wereld is.’

‘Cijfermisleiding is te lang enkel als een statistisch probleem gezien’

Moeten we cijfers dan verbannen?
‘Nee, als ze op de juiste manier gebruikt worden kunnen cijfers heel handig zijn. Zo’n IQ-test kan bijvoorbeeld goed als hulpmiddel gebruikt worden door psychologen, maar dan wel in de context van de persoon die de test heeft afgenomen. Op een andere manier kunnen cijfers heel belangrijk zijn in een democratie om na te gaan of politici doen wat ze zeggen, door bijvoorbeeld met werkloosheidscijfers te kijken of politici daadwerkelijk zorgen voor de beloofde nieuwe banen. Bovendien kunnen cijfers levens redden. Zo trof de Britse regering maatregelen toen verpleegster Florence Nightingdale tijdens de Krimoorlog met haar grafieken liet zien dat de meeste soldaten niet stierven aan hun verwondingen, maar aan infecties en besmettelijke ziektes die met betere hygiëne voorkomen hadden kunnen worden. Ook in de huidige geneeskunde zijn cijfers nog altijd onmisbaar om tot nieuwe inzichten te komen.’
 
Cijfers zijn dus wel degelijk belangrijk. Hoe moeten we dan omgaan met cijfermisleiding?
‘Probeer te achterhalen of er een andere verklaring is voor wat je leest. Kan een onderzoeksresultaat bijvoorbeeld toeval zijn? En zijn er misschien andere factoren die meespelen bij de uitslag? Probeer je ook bewust te zijn van je eigen overtuigingen wanneer je naar cijfers kijkt, want die kunnen jouw blik op de feiten kleuren. En doe je bijvoorbeeld een grote aankoop, laat je dan niet domweg leiden door uitspraken als ‘dit is de beste van’. Bedrijven zullen het alleen benoemen als ze hoog zijn geëindigd in een ranking. Denk dus na over eventuele commerciële of politieke belangen die aan bepaalde claims verbonden zijn. Cijfers gaan allang niet meer alleen over waarheidsvinding, maar over het verkopen van producten, het winnen van stemmen, het overtuigen van mensen. Pas wanneer we dat beseffen, kunnen we gezond met cijfers omgaan.’



Sanne Blauw, Het bestverkochte boek ooit (met deze titel)
De Correspondent, 208 p. €18,00

Benieuwd naar het hele boek? Bestel ‘m in de webshop.