Uit Maarten! 2022-4. Bestel losse nummers hier.

Hoeveel Zeitenwenden duwen een land serieus in een ander nationaal spoor? Nemen we Duitsland en Japan na 1945 als voorbeeld, dan zou ik zeggen: drie à vier. Een aantal forse omwentelingen kneedde beide landen sinds de Tweede Wereldoorlog. De term Zeitenwende werd flink populair door bondskanselier Olaf Scholz na de Russische inval in Oekraïne. Ook tenkan ten – het Japanse equivalent van Zeitenwende – is in trek.

Voor beide landen gold het einde van de Tweede Wereldoorlog als die Mutter aller Zeitenwenden. De geallieerde overwinnaars ontmanden Duitsland en Japan in militaire zin. Voor Duitsland duurde deze militaire castratie overigens niet lang. Op 9 mei 1955 trad de Bondsrepubliek toe tot de NAVO: een Zeitenwende op zich. Een paar dagen later schoof de DDR aan bij het kersverse Warschaupact.

De Bondsrepubliek betoonde zich in de Koude Oorlog een betrouwbare, maar tegelijk ietwat schuchtere bondgenoot die graag toenadering zocht tot het Oostblok. Ook nadat in 1989 de Muur was gevallen (wéér een Zeitenwende), bleef Duitsland terughoudend. De Teutoonse gereserveerdheid haalde regelmatig het bloed onder de nagels van partnerlanden vandaan. Denk aan de aanvankelijke Duitse weigering om wapens te leveren aan Oekraïne. ‘Is Germany a reliable American ally? Nein!’ schreef columnist Tom Rogan bijtend in de Wall Street Journal, enkele weken voor de oorlog losbarstte.

Wellicht nóg schurender waren (en zijn) de Zeitenwenden die Japan vormgaven na 1945. De Amerikanen legden een grondwet op waarin Japan voorgoed militair geweld afzwoer. Van deze vérgaande stap kregen de VS trouwens al snel weer spijt. Net als de Bondsrepubliek bleek Japan toch een erg bruikbare bondgenoot in de Koude Oorlog.

Onder Amerikaanse druk bouwde Japan vanaf de jaren vijftig aan een bescheiden zelfverdedigingsmacht (de Japan Self Defense Force), maar de prioriteit in Tokyo lag toch bij economische groei. Het grondwettelijke pacifisme had trouwens ook zijn voordelen, omdat het Japan buiten gewapende conflicten hield. De Amerikanen ergerden zich mateloos aan bijvoorbeeld de Japanse chequeboekdiplomatie tijdens de Golfoorlog in 1990 en 1991.

Maar zie, sinds het einde van de Koude Oorlog schikt ook Japan zich langzaam maar zeker in de dwingende werking van recente mondiale ontwikkelingen. Het Oekraïne-conflict is de laatste prikkeling in een stapsgewijs proces. Met name de dominante Liberaal Democratische Partij (LDP) wenst al enkele decennia de status van Japan als pacifistische mogendheid te herzien, en te breken met de vernederende erfenis van de Tweede Wereldoorlog.

Het zal niet lang meer duren voordat Japan zich ontpopt tot een militaire grootmacht

Premier Shinzo Abe introduceerde rond 2010 de paradoxale term ‘proactief pacifisme’ (die bijvoorbeeld bepaalde wapenleveranties toeliet). Hij wilde Japan inbedden in een systeem van collectieve veiligheid. Ook moest het land, aldus Abe, naar voorbeeld van de NAVO 2 procent van het bruto nationaal product aan defensie besteden – een verdubbeling van de begroting.

Voor Japan is de Oekraïne-crisis een van vele dreigingen – die elk het potentieel hebben een nieuwe Zeitenwende te genereren. Met buurreus China ruziet Japan permanent over territoriale claims. Tokyo bevestigde onlangs dat het zou meehelpen Taiwan te verdedigen. Dan is er nog de groeiende nucleaire assertiviteit van Noord-Korea. Tel daarbij op de schok van de Russische inval. Zonder aarzelen legde Japan met de G7-partners sancties op en zette Russische diplomaten uit, alles met steun van de publieke opinie.

Op 8 juli jongstleden werd oud-premier Abe vermoord. Twee dagen later resulteerden verkiezingen in een klinkende overwinning voor het rechtse blok onder leiding van de LDP. Het kabinet-Kishido zet Abes beleid voort. Twee derde van de Japanners steunt het ophogen van de defensie-uitgaven naar 2 procent.

Je kunt het ook zo zeggen: meer nog dan de Bondsrepubliek c.q. Duitsland worstelde Japan met het proces van ‘nationaal heruitvinden’ in een reeks Zeitenwenden. Hoe dan ook lijkt de Oekraïne-Zeitenwende te bevestigen wat we eigenlijk al wisten: in wezen is het debat over de militaire toekomst van Japan al beslist.

Over bepaalde elementen is nog wel discussie. Bijvoorbeeld over de vraag of Japan langeafstandswapens moet aanschaf en om vijandelijke (lees: Chinese) militaire bases te vernietigen. Maar het zal niet lang meer duren voordat het land zich ontpopt tot een militaire grootmacht, met de status die past bij zijn economische en demografische potentieel. Washington zal zich in een sterk Amerikaans-Japans blok prima kunnen vinden. De komende jaren zal de al onder president Obama ingezette Pivot to East-Asia gewoon doorgaan. En zullen de Chinezen regionale dominantie blijven nastreven.

Als alle recente Zeitenwenden ergens vérgaande geopolitieke gevolgen gaan hebben – met Oekraïne als laatste episode – dan toch eerder in het Verre Oosten dan in kanselier Scholz’ oostelijke achtertuin.