Piet Hein Donner kon verrassend komisch uit de hoek komen. Een zeer gedegen politicus, een tikkeltje saai. Maar in 2006 lanceerde hij – onder artiestennaam De Don – een onvervalst rapnummer, waarin hij een strenger softdrugsbeleid propageerde: ‘Nog meer stekkies onder licht/Dus die achterdeur blijft dicht!/ Lijkt het beleid soms wat verward/Nou in dezen ben ik hard.’

Uit Maarten! 2021-2. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Foto: Rudi Devuyst

Donner was van de justitiële strengheid, en niet alleen bij softdrugs. Eerder had de bewindsman zich al publiekelijk afgevraagd of het klassieke strafrecht nog voldeed in de strijd tegen terrorisme. Voorkomen dat terroristen toesloegen, dat moest het streven zijn.

Dat betekende extra zware straffen voor gewone misdrijven ‘gepleegd met een terroristisch doel’. Niet achteraf straffen, maar fiks preventief optreden! Rechtsgeleerden stonden op hun achterste benen. Ondergroef Donner hier niet de zogenoemde onschuldpresumptie? ‘Beter tien schuldigen op straat dan één onschuldige in de cel’ is een ijzeren regel uit het strafrecht. Bovendien blijkt vanuit de wetenschap dat harder straffen niet leidt tot meer veiligheid. Alle kennis wijst uit dat gevangenschap mensen niet betert. Maar helaas wordt er naar adviezen van deskundigen onvoldoende geluisterd.

Dus hoe hard juristen ook balkten, de toon was al gezet. Ook de politiek heeft dat omarmd om stemmen te winnen. In 2021 werd het windje dat De Don aanwakkerde een heus stormpje. De politieke roep om strenger straffen neemt toe – denk bijvoorbeeld terug aan de reacties op de avondklokrellen. ‘De inzet is onvoorwaardelijke gevangenisstraf,’ brieste voormalig minister van Justitie Ferd Grapperhaus. Kamerleden riepen dat ‘deze on-Nederlandse rellen’ hun ‘bloed deden koken’. Pek en veren stonden al klaar, zogezegd.

Is er iets veranderd in de verhouding tussen politiek en strafrecht? Het lijkt er wel op. Voor een verklaring is een duik in de moderne geschiedenis van het Nederlandse strafrecht zinvol. De context hier is de steeds verder uitdijende ‘risicosamenleving’. Valt deze term, dan duikt al snel de Duitse socioloog Ulrich Beck op.

Beck introduceerde het concept in de jaren tachtig. Vooral in de sociale wetenschappen was de risicosamenleving een tophit. Volgens Beck had de moderne welvaartsmaatschappij veel problemen opgelost, maar ook nieuwe gecreëerd: klimaatverandering, financiële crises, terrorisme enzovoort. Allemaal mondiale problemen waarop de nationale instituties geen afdoend antwoord meer hadden. ‘We leven in een wereld die de controleerbaarheid voorbij is,’ betoogde Beck.

De politieke roep om strenger straffen neemt toe

Maar achteroverleunen en nietsdoen was natuurlijk ook geen optie. Zeker niet in het zicht van steeds onrustigere burgers. Om toch haar legitimiteit te bewaren greep de overheid terug op maatregelen die vooral daadkracht en controle moesten uitstralen. De collectieve veiligheid mocht niet teloorgaan!

Verkiezingsprogramma’s ronkten van durf en weerbaarheid tegenover de nieuwe wereldwijde uitdagingen. Deze golf van vermeende doortastendheid sleurde onvermijdelijk ook het strafrecht mee. Niet verrassend trouwens: sinds de Tweede Wereldoorlog heeft het strafrecht meer en meer een maatschappelijke inbedding gekregen.

Het klassieke strafrecht komt pas in actie ná het misdrijf (daadstrafrecht) en is opvoedend: gericht op rehabilitatie en terugkeer van de dader in de maatschappij. Enter De Don!

De afgelopen decennia kreeg het strafrecht – aangevuurd door een obsessie met risicobeperking – in toenemende mate een preventief karakter. Nu domineert het zogenoemde voorzorgbeginsel. Juristen waarschuwen dat dit botst met de onschuldpresumptie, inclusief het principe dat bij twijfel vrijspraak volgt. Tussen politiek en strafrecht borrelt onenigheid.

De eerste legt nadrukkelijk een verband tussen criminaliteit en absolute veiligheid. Optreden! Tel daarbij op een reeks neoliberale bezuinigingen en reorganisaties, inclusief productiecijfers voor rechtbanken.

Vervolgens wijst de overheid naar maatschappelijke onrustgevoelens, aangewakkerd door de media. Probeer na een uitzending van Opsporing Verzocht maar eens rustig te gaan slapen.

En zo verwordt strafrecht steeds meer tot een beleidsinstrument. Bij deze instrumentalistische aanpak hoort taal als ‘risicoverwachtingen’ en ‘dreigingsbeelden’. Op het moment van schrijven staat de dreigingsmonitor van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid op ‘aanzienlijk’, waarbij het ‘voorstelbaar is dat een eenling overgaat tot het plegen van aanslag’.

Het in bedwang houden van de (vermeende) crimineel is voorop komen te staan, inclusief de bijbehorende instrumenten. Zoals een langere voorlopige hechtenis. Of het oprekken van het strafrecht om niet alleen ‘de poging tot een terreurdaad’ te vatten, maar ook de voorbereiding ervan. Intentiestrafrecht overschaduwt daadstrafrecht gebaseerd op concrete verdenkingen. Vergelding en uitsluiting overschaduwen rehabilitatie.

De roep om absolute veiligheid leidt steeds meer tot geknabbel aan principiële rechten. Soms kapittelt de politiek rechtbanken die ‘niet meegaan met de tijd’ en hun productiecijfers niet halen. Soms omzeilt de politiek liever de rechtsgang. Soms hekelen Kamerleden onwelgevallige vonnissen in terreurrechtszaken.

Maar laten we één ding niet vergeten: niet de rechter of de politiek is de baas, het recht is de baas. Strenger straffen leidt niet tot meer veiligheid. Integendeel, de teleurstelling zal slechts leiden tot een roep om nóg strenger te straffen. Een neerwaartse spiraal. Niet doen dus.