Is Boris Johnson een echte euroscepticus of is hij alleen uit op macht? Allebei, leert zijn persoonlijke geschiedenis. Met een premierschap in het achterhoofd zaaide hij lang geleden het Brexit-zaad. En met de Covid-crisis heeft politieke zondagskind Johnson geluk: gebrek aan Europese regels kwam het Britse vaccinatieprogramma ten goede.

Uit Maarten 2021-02. Bestel het nummer hier.

Boris Johnson zit nooit verlegen om een oorlogsmetafoor. Toen afgelopen november het nieuws kwam dat er een doeltreffend vaccin tegen Covid-19 bleek te zijn ontwikkeld, sprak de Britse premier, als een Winston Churchill 2.0, over ‘de trompet van de wetenschappelijke cavalerie’ die in de verte aan komt gemarcheerd ‘over de wenkbrauw van de heuvel’. Een halfjaar later blijken de vaccins niet alleen te werken tegen het hardnekkige virus, maar ook een middel te zijn dat heilzaam was voor het geopolitieke project waar hij drie decennia eerder mee was begonnen: de Brexit. Al moest dat woord toen nog worden uitgevonden.

De lange mars naar de Brexit was begonnen als publiciteit voor zichzelf. Namens The Daily Telegraph was de jonge Johnson, kort daarvoor ontslagen bij The Times na het bijeen fantaseren van een citaat, aan de slag gegaan als correspondent in Brussel. Bij zijn aankomst viel het hem op dat het correspondentenkorps dienstdeed als een soort afdeling Persvoorlichting van de Europese Commissie. De jonge Turk zag een gat in de markt: het schrijven van eurosceptische en quasi-satirische stukken. Volgens zijn biograaf Andrew Gimson gedroeg Johnson zich als een soort hofnar in de Belgische hoofdstad, maar wel eentje met grote invloed.

Charlatan
Een van zijn meest befaamde stukken haalde begin 1990 de conservatieve ochtendkrant. De Europese Commissie had plannen, zo schreef Johnson, om het Berlaymont – hoofdkantoor van de Europese Commissie in Brussel – op te blazen. Op strategische plekken zouden dynamietstaven worden ontstoken, gevolgd door een nette implosie. De basis voor deze onjuiste primeur was een rapport waarin stond dat er asbest was aangetroffen in het jarenvijftiggebouw. De correspondent had bedacht dat dit de voor de hand liggende manier was om dat op te ruimen. Diplomaten, zowel in Londen als in Brussel, waren razend; de Daily Telegraph-lezers geamuseerd.

Een kwarteeuw later legde Johnson een politieke bom onder het ‘Berlay-monster’, zoals het hoofdkantoor spottend wordt genoemd. De oud-journalist was in 2016 het boegbeeld van de succesvolle Brexit-campagne, wat hem bij de ene helft van de bevolking populair maakte en bij de andere helft gehaat. Zijn tegenstanders zagen in de blonde Conservatief een charlatan die voor de Brexit had gekozen omdat dat de kansrijkste weg was naar 10 Downing Street – het premierschap dat hij als kind al ambieerde. Sterker: de in New York geboren Johnson droomde er als kleine jongen van om World King te worden.

De Bendy Banana’s groeiden dankzij Johnson uit tot het symbool van Brusselse bureaucratie en bemoeienis

Johnson had vijf maanden eerder de knoop doorgehakt. Nadat toenmalig premier David Cameron, een oud-studiegenoot, met een mager onderhandelingsresultaat uit Brussel was teruggekeerd, twijfelde Johnson nog even: was de tijd rijp om de daad bij het woord te voegen? Hij werd over de streep getrokken door minister Michael Gove, die hij net als Cameron kende van Oxford.

Later bleek dat Johnson twee essays had geschreven: een pleidooi vóór het lidmaatschap en eentje tegen. Two-sided argument-essays zijn bedoeld om de gedachten te ordenen. De techniek gaat terug tot de Griekse Oudheid, die Johnson in Oxford heeft bestudeerd. Maar het droeg wel bij aan de hardnekkige indruk dat hij een politiek spel speelde.

Kleine Boris
Die indruk gaat voorbij aan het complexe karakter van de relatie tussen Boris en Brussel, die gestalte kreeg in de jaren zeventig. Kort na de Britse toetreding tot wat toen nog de Europese Economische Gemeenschap heette werd zijn vader Stanley een van de eerste Britse eurocraten. Deze milieuactivist en dierenbeschermer van het eerste uur werd het hoofd van de divisie die luchtverontreiniging binnen de EEG moest terugdringen.

Kleine Boris – ‘Al’ voor zijn familie – werd naar de Europese school gestuurd, eerder ook bezocht door Ursula von der Leyen, de huidige voorzitter van de Europese Commissie. Hij leerde er zijn talen spreken, maar een liefhebber van Europese eenwording werd Boris niet. Hij heeft geen goede herinneringen aan deze eerste Brusselse periode.

Terwijl Stanley genoot van een droombaan in het Berlaymont en de nodige buitenechtelijke pleziertjes, had zijn vrouw Charlotte, kunstenaar uit een voornaam intellectueel geslacht, een geestelijke inzinking en werd opgenomen in een kliniek. Zijn vader besloot de elfjarige Boris en zijn één jaar jongere zus Rachel terug te sturen naar Engeland, om precies te zijn naar Ashdown House.

De Europese Commissie zag zich genoodzaakt een werkgroep te vormen om Johnsons overdreven verhalen te ontkrachten

Deze kostschool in de heuvels van Sussex (die de deuren voorgoed moest sluiten tijdens de coronacrisis) moest hem voorbereiden op Eton College, kweekschool voor premiers. Stanley bleef in Brussel. In 1979 betrad hij als afgevaardigde het nieuwe Europese Parlement. Na een zittingstermijn keerde hij terug naar Engeland, waar zijn zoon inmiddels de klassieken bestudeerde in Oxford. De meeste tijd daar ging echter op aan Boris’ succesvolle strijd om baas van de Oxford Union te worden, het beroemde debatgenootschap. Na zijn studie ging hij de journalistiek in.

Hergebruik van theezakjes
Hoofdredacteur Max Hastings van The Daily Telegraph nam een gok: hij stuurde de blonde ambitieuze jongeman naar Brussel. Hiermee veranderde deze militair historicus de loop van de geschiedenis – iets waar hij als eurogezinde Brit nog steeds spijt van heeft. Het was het jaar waarin de Muur viel en het IJzeren Gordijn openging: het begin van een nieuw tijdperk voor Europa. Ondertussen kwam er in het Verenigd Koninkrijk een eind aan het Thatcher-tijdperk. Zij had een belangrijke rol gespeeld bij de vorming van een interne Europese markt, maar het vasteland droomde van een politieke unie.

Boris Johnson schreef naar hartenlust over plannen om de maten van condooms te standaardiseren, het hergebruik van theezakjes te verbieden en een richtlijn vast te leggen voor de kromming van bananen. De Bendy Banana’s groeiden dankzij Johnson uit tot het symbool van Brusselse bureaucratie en bemoeienis. De Europese Commissie zag zich genoodzaakt een werkgroep te vormen om Johnsons overdreven verhalen te ontkrachten. De Britse minister van Buitenlandse Zaken Douglas Hurd zou bij Hastings hebben aangedrongen op Johnsons ontslag – wat hij overigens ontkent.

Maar Thatcher was een fan. Het was een botsing van culturen, waarbij de serieuze eurocraten zich geen raad wisten met een correspondent die in strandkleding persconferenties bijwoonde en vragen stelde in het Latijn. Een regelmatig terugkerend thema in Johnsons stukken was het idee dat sluwe eurocraten de Britten in een val willen lokken.

‘Delors Plans to Rule Europe’
Johnsons triomf kwam in 1992, enkele maanden nadat de Europese leiders het Verdrag van Maastricht hadden ondertekend. Hem was ter ore gekomen dat de Franse federalist en Commissievoorzitter Jacques Delors meer macht naar Brussel wilde halen, bijvoorbeeld door lidstaten hun vetorecht af te nemen. Boven Johnsons artikel hierover verscheen de historisch kop ‘Delors Plans to Rule Europe’. Enkele dagen later stemden de Denen tegen het Verdrag – een zege die Johnson opeiste. Het artikel was niet gebaseerd op feiten, maar jaren later zouden deze ideeën wel werkelijkheid worden, en dat had Johnson goed aangevoeld.

De eurocraten wisten zich geen raad met een correspondent die in strandkleding persconferenties bijwoonde en vragen stelde in het Latijn

Johnsons stukken hadden de meeste invloed op het politieke discours in eigen land. In Groot-Brittannië kwam de euroscepsis aanvankelijk van links, maar de federale koers leidde ook tot ongemakkelijke gevoelens binnen de Conservatieve Partij. Een teken was de oprichting van de Bruges Group, vernoemd naar de Belgische stad waar Thatcher in 1988 een befaamde eurosceptische toespraak had gehouden. Door Johnsons artikelen ging euroscepsis tot de verbeelding spreken – een voedingsbodem voor eurosceptische partijen als de Referendum Party en UKIP van Nigel Farage.

Na vijf jaar Brussel keerde Johnson terug naar Londen, waar hij columnist werd voor The Daily Telegraph, hoofdredacteur van het wekelijks opinieblad The Spectator, en boeken schreef. Op zijn tweede Brusselse tijd kijkt hij terug met plezier. ‘Alles wat ik in Brussel schreef,’ zei hij in het radioprogramma Desert Island Discs, ‘voelde als stenen gooien over de tuinmuur. En ik hoorde het gerinkel van de broeikas bij de buren. Alles wat ik schreef had een verbazingwekkend explosief effect op de Conservatieve Partij, en dat gaf me denk ik een curieus gevoel van macht.’

Euroketchup
Het smaakte naar meer, en Johnson besloot de politiek in te gaan. In 2001 werd hij gekozen tot afgevaardigde van Henley-on-Thames, bekend van de Henley Regetta. Johnson was eurosceptisch, maar de EU verlaten was toen nog een stap te ver. In een van zijn Daily Telegraph-columns schreef hij dat de Britten bij de club moesten blijven. ‘Al 500 jaar lang is het doel van de Britse diplomatie om te verzekeren dat continentaal Europa niet verenigd is tegen onze belangen.’

Uit deze woorden sprak geen Europese romantiek, maar Brits eigenbelang. Hoewel hij van Europa houdt, heeft Johnson nooit geloofd in een Europese eenheid. Het beeld van kinderen die op het Brusselse schoolplein samenkliekten met landgenootjes zou hem altijd bijblijven. In The Dream of Rome uit 2006 schreef de classicus dat de EU nooit dezelfde eenheid zal bereiken als het Romeinse Rijk, dat verschillende nationaliteiten ‘in een gigantische mixer gooide’. In de persoonlijkheidscultus omtrent keizer Augustus zag Johnson de drijvende kracht achter het Romeinse Rijk, dat een munt had, een taal en ‘euroketchup’ – garum, een Romeinse vissaus.

Idealistische pogingen om tot een eenheid te komen, aldus Johnson, zullen een tegengesteld effect hebben. Zijn euroscepsis wordt gekenmerkt door de liefde voor vaderlandse geschiedenis, een gehechtheid aan de eigen instituties en door wantrouwen jegens ambitieuze politieke projecten.
Johnson is een kind van de EEG, niet van de EU. Hij prees de interne markt, de erfenis van Thatcher, en schreef dat de meeste problemen op het eiland niet door Brussel worden veroorzaakt, ‘maar door Brits kortetermijndenken, ontoereikend management, luiheid, gebrek aan vaardigheden, een cultuur van snelle bevrediging en een gebrek aan investeringen’.

Door Johnsons artikelen ging euroscepsis tot de verbeelding spreken

Van euroscepticus naar brexiteer
Anders dan UKIP-voorman Farage heeft Johnson, die de prins van Württemberg en de Ottomaanse minister Ali Kemal tot zijn voorvaderen kan rekenen, nooit een groot punt gemaakt van immigratie. Die is ook nooit een obsessie voor hem geweest, zoals bij sommige partijgenoten wel het geval was. Dat was ook de reden dat hij kon worden gekozen tot burgemeester van Londen, een progressieve en overwegend eurogezinde metropool.

In de nadagen van zijn burgemeesterschap vond alsnog de metamorfose plaats van euroscepticus naar brexiteer. Het was Johnson niet ontgaan dat het gemoed van de natie was veranderd, door immigratie uit Oost-Europa, de eurocrisis (Grexit) en wantrouwen jegens de autoriteiten. Het had Cameron ertoe verleid een referendum te houden. Campagnevoeren voor de Brexit zou Johnsons populariteit binnen de partij verder versterken, ongeacht het resultaat. Tijdens de referendumcampage doken de oude Johnson-verhalen over theezakjes en kromme bananen weer op, aangevuld met klachten dat Brussel de krachtige Dyson-stofzuigers wilde verbieden.

De campagne was gebaseerd op de belofte dat de 350 miljoen pond contributie aan de EU – een johnsoniaanse overdrijving – voortaan naar de Nationale Gezondheidszorg zou gaan. Het werkte boven verwachting. Gezien zijn grijs weggetrokken gezicht op de ochtend van 24 juni 2016 kwam de zege als een verrassing. Net als Nigel Farage had Johnson wel gehoopt, maar niet verwacht het referendum te zullen winnen. De euroscepsis die hij drie decennia had gepopulariseerd had geleid tot een daadwerkelijk vertrek van de Britten uit de EU.

Bluf en bravoure
Johnson had meer tijd nodig om zich voor te bereiden, en liet Theresa May drie jaar lang voortmodderen. Als minister van Buitenlandse Zaken zorgde hij voor irritatie in Brussel door de Europese Unie in één adem te noemen met het Romeinse, napoleontische en Derde Rijk. In een groot stuk voor The Daily Telegraph schilderde hij zichzelf af als Mozes, die de EU – in de rol van de farao’s – smeekt ‘zijn volk’ naar het beloofde Brexitopia te mogen leiden.

In de zomer van 2019, toen de Brexit in het Lagerhuis was vastgelopen, pakte Johnson de hoofdprijs: het premierschap. Daarmee trad hij in de voetsporen van zijn grote voorbeeld Winston Churchill, van wie hij een persoonlijk getinte biografie had geschreven. Met bluf en bravoure slaagde hij erin de Brexit op papier te voltooien. En in de praktijk. Aan het einde van het coronajaar 2020 stond hij naast zijn oude ‘schoolgenoot’ Ursula von der Leyen in het ‘Berlay-monster’ voor de presentatie van een felbevochten Brexit-akkoord.

Het beeld van kinderen die op het Brusselse schoolplein samenkliekten met landgenootjes zou Johnson altijd bijblijven

Na de overgangsperiode, die op 31 december 2020 afliep, bleef de verwachte Brexit-chaos uit: geen exodus uit de City, geen val van de huizenprijzen of files in Dover. Wel zijn er tal van kleine handelsproblemen ontstaan en is er onvrede binnen de pro-Britse gemeenschap in Noord-Ierland, die zich het kind van de Brexit-rekening voelt.

Johnson, een politiek zondagskind, heeft het geluk dat zowel het Verenigd Koninkrijk als het Europese vasteland gebukt gaat onder lockdown, zodat verborgen Brexit-problemen niet volledig aan het daglicht zijn gekomen. Sterker: de coronacrisis heeft het eerste Brexit-succes mede mogelijk gemaakt.

De Brexit maakte de keuze makkelijker om niet mee te doen aan de Europese aanbesteding voor vaccinaties, wat ertoe heeft geleid dat de Britten sneller konden inslaan en goedkeuren. Het Britse vaccinatieprogramma verloopt stukken sneller dan het Europese, en door Johnson wordt het gepresenteerd als een Brexit-succes. Dat heeft wrevel gewekt in Brussel, waar de Commissie besloten heeft export van vaccins naar het Verenigd Koninkrijk tegen te houden. Op het eiland is de steun voor de Brexit ondertussen toegenomen. Sommige prominente Remainers zijn bij nader inzien brexiteer geworden.

Lange tijd was het Verenigd Koninkrijk de zieke man van de coronacrisis, gesymboliseerd door Johnson, die zelf op de intensive care terecht was gekomen, om daags voor Pasen op wonderbaarlijke wijze te herrijzen. Een jaar later kijkt heel Europa met jaloezie naar de massaal ingeënte Britten.

De Britse pers beziet de chaos op het vasteland, met name in Duitsland, met leedvermaak. Europese leiders als Angela Merkel, Emmanuel Macron, Mark Rutte en Ursula von der Leyen hebben allemaal te maken met problemen, terwijl de positie van Johnson, de plaaggeest van Europa, onaantastbaar is. Met speciale dank aan de Brexit.

Patrick IJzendoorn is correspondent in Groot-Brittannië.