Angela Merkel is eigenzinnig én weet zich aan te passen. Dat maakte haar uiterst geschikt om Duitsland en Europa door de eurocrisis te leiden. Mogelijk school in haar zelfs de Bismarck van de eenentwintigste eeuw.

Uit Maarten! 2012-1

Sinds het einde van de Koude Oorlog is de EU het voornaamste anker van het Duitse buitenlandbeleid. Een op drift geraakt Duitsland zou tot grote onrust en instabiliteit in heel Europa leiden. Kortom, de toekomst van Duitsland én Europa staat op het spel en een domineesdochter in broekpak moet ons de weg naar de uitgang van het doolhof wijzen.
         
Sinds de Duitse wedergeboorte in 1949 hebben de Duitsers een uiterst gelukkige hand gehad in de keuze van hun regeringsleiders. Op wonderbaarlijke wijze hebben de persoonlijkheid, de biografie en de ‘Stijl van de Leider’ steeds goed aangesloten bij de actuele politieke agenda.
         
De semi-autoritaire Konrad Adenauer leidde de prille Duitse democratie met vaste hand langs de klippen van demoralisatie en neutralisme naar de veilige haven van de soziale Marktwirtschaft en het Atlantische bondgenootschap. De charismatische Willy Brandt deed een eerste stap om de Duitse ereschuld aan Oost-Europa te vereffenen. Ook legde hij de eerste serieuze contacten met de DDR. Uiteindelijk zou in 1989 blijken dat de DDR tegen zoveel normalisatie niet was opgewassen.

Helmut Schmidt was de harde Macher die Duitsland bevrijdde uit de nachtmerrie van het terrorisme en een uitweg probeerde te vinden uit de economische crisis. De onderschatte provinciaal Helmut Kohl ontpopte zich in de turbulente jaren van de Duitse eenwording en de ineenstorting van het Sovjet-imperium tot een politicus van wereldformaat.
         
Zelfs voor de narcist Gerhard Schröder wist Realpolitiker Henry Kissinger nog lovende woorden te vinden in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Welk land kan zich beroemen op zo’n indrukwekkende reeks regeringsleiders? De lat lag voor Merkel dan ook hoog – heel hoog.
 

Teflon-Angie

Angela Merkel, in 1954 te Hamburg geboren als Angela Kasner, verhuisde kort na haar geboorte naar de DDR. Als domineesdochter in een communistische staat raakte Merkel eraan gewend om impopulaire en non-conformistische standpunten in te nemen. Ze laat kritiek en beschuldigingen van eigenwijsheid dan ook schijnbaar moeiteloos van zich af glijden. Niet voor niets is een van haar bijnamen ‘Teflon-Angie’.
         
Haar biografie laat een mengeling zien van eigenzinnigheid en aanpassing. Zo weigerde ze deel te nemen aan het communistische ritueel van de Jugendweihe, het socialistische antwoord op de oude protestantse catechisatie. Ze koos er voor om aan de kerkelijke confirmatie mee te doen.
         
Maar Merkel was ook weer flexibel en diplomatiek genoeg om ondanks haar religieuze achtergrond hoge cijfers te halen voor Russisch en lid te worden van de communistische Freie Deutsche Jugend. Zonder een lidmaatschap van de FDJ kon de gemiddelde Oost-Duitser studie en carrière immers wel vergeten. Tot groot plezier van haar huidige critici was ze in haar afdeling verantwoordelijk voor Agitation und Propaganda. Maar verder dan het obligate FDJ-lidmaatschap ging ze niet.

Merkel oogt vriendelijk, maar heeft bewezen keihard te kunnen zijn, zowel voor zichzelf als voor anderen

Merkel hield afstand van de communistische Sozialistische Einheitspartei Deutschlands en de andere partijen in de Oost-Duitse volksdemocratie. Maar net als haar vader stuurde ze nooit aan op een rechtstreekse confrontatie. Wél slaagde ze erin om als christen – in de DDR een tweederangsburger – een studieplek voor natuurkunde te verwerven. Na haar studie kreeg ze een onderzoeksbaan bij de Akademie der Wissenschaften en in 1986 rondde ze haar dissertatie af.
         
Wat betreft economie is ze een autodidact, maar dankzij haar DDR-achtergrond weet Merkel uit eigen waarneming heel goed hoe economisch wanbeheer eruitziet en hoe holle leuzen klinken. Bovendien kunnen we ervan uitgaan dat ze als gepromoveerd natuurkundige in ieder geval kan rekenen. Dat kan van de meeste andere politici en de meeste bankiers niet gezegd worden. Als bankiers echt konden rekenen, hadden we nu niet zo diep in de problemen gezeten.
 

Kohls Mädchen

Het revolutiejaar 1989-1990 was ook voor Merkel persoonlijk een radicale breuk. Ze maakte in dat jaar de tamelijk onverwachte overstap van de wetenschap naar de politiek. Haar politieke carrière begon in 1989 in Demokratischer Aufbruch, een van de vele oppositiegroepjes die dat woelige jaar in de DDR ontstonden. Het clubje was in de verkiezingen van maart 1990 niet echt succesvol en ging uiteindelijk op in de christen-democratische partij van Helmut Kohl.
         
Mede dankzij het politiek-religieuze netwerk van haar vader wist Merkel in de nadagen van de inmiddels democratische DDR een aantal officiële functies te bekleden. Zo was ze medewerker van Lothar de Maizière, de laatste regeringsleider van de DDR.
         
Al snel kwam ze in het vizier van Helmut Kohl, die op zoek was naar talentvolle vrouwen. Binnen de kortste keren stond ze bekend als Kohls Mädchen en werd ze minister van Frauen und Jugend (1991-1994). Dat was een tamelijk licht ministerie, maar na de verkiezingen van 1994 werd het al serieuzer met het ministerschap van Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit (1994-1998).

Uit eigen waarneming in de DDR weet Merkel heel goed hoe economisch wanbeheer eruitziet en hoe holle leuzen klinken

In 1998 ging de CDU in de oppositie. Juist in deze jaren nam Merkels carrière een hoge vlucht. Tot groot ongenoegen van veel oudgedienden werd ze secretaris-generaal van haar partij. Kohl raakte in deze jaren verstrikt in een groot omkoopschandaal. In deze crisis hield Merkel niet alleen het hoofd koel, maar bleek ze ook niet terug te deinzen voor vadermoord. In plaats van Kohl te steunen of zijn zonden toe te dekken, publiceerde ze op 22 december 1999 een opiniestuk in de Frankfurter Allgemeine Zeitung waarin ze publiekelijk afstand nam van de grote leider.
         
Daarmee speelde ze hoog spel. Ze was in de partij in alle opzichten een outsider: ze was een vrouw, een Ossie en ook nog een protestant. Met haar Alleingang nam ze een enorme gok, en ze won. Ze passeerde met deze manoeuvre een grote groep troonpretendenten. Haar voornaamste concurrent was Wolfgang Schäuble – de huidige minister van Financiën –, maar hij was zo diep in de smerige zaakjes van Kohl verwikkeld dat hij zichzelf daarmee als Kanzlerkandidat buitenspel had gezet.
 

Charmante gastvrouw

Tijdens de verkiezingen van 2005 lag de weg naar het hoogste ambt open. Merkel boekte een nipte overwinning op de sociaal-democraten, die knarsetandend genoegen moesten nemen met de rol van juniorpartner in een Grosse Koalition. Het was de eerste brede samenwerking tussen christen-democraten en sociaal-democraten sinds 1969. Merkel werd daarmee ook nog eens de eerste vrouwelijke kanselier in de Duitse geschiedenis.
         
Merkel is mede door haar DDR-achtergrond geworden wie ze nu is: flexibel en diplomatiek, maar tegelijkertijd ook principieel en rechtlijnig wanneer de omstandigheden daarom vragen. Ze oogt vriendelijk, maar heeft al enkele malen bewezen keihard te kunnen zijn, zowel voor zichzelf als voor anderen. Geen slechte eigenschappen voor wie in het oog van de storm het Duits-Europese scheepje op koers moet zien te houden.
         
Als kanselier van de Grosse Koalition ontpopte het Oost-Duitse Mädchen zich tot de charmante gastvrouw van de groten dezer aarde. In vloeiend Russisch onderhield ze Poetin over de mensenrechten in Rusland. Haar voorganger Schröder had kans gezien de solide relatie met de Verenigde Staten te ontwrichten, maar Merkels charmeoffensief was zeer doeltreffend. Bush was direct een van haar grootste bewonderaars.
 

Schuldreflex

Als de Europese crisis iets heeft aangetoond, dan is het wel de definitieve emancipatie van Duitsland. Anders dan we decennialang gewend waren, liet Duitsland zich dit keer niet door morele chantage tot de onvermijdelijke chequeboekdiplomatie dwingen. Wat onder Kohl nog lukte, en onder Schröder al moeilijker werd, is onder Merkel niet meer mogelijk. Duitsland is een normaal land geworden en laat zich niet meer imponeren met morele argumenten omdat het ooit de rest van Europa terroriseerde.
         
Door Merkels leeftijd en haar herkomst sluit ook hier haar biografie mooi aan op de politiek. Ze is de eerste kanselier die na 1945 is geboren. Bovendien heeft ze door haar socialisatie in de DDR een andere relatie tot het naziverleden. Natuurlijk weet ze van de misdaden van de nazi’s, maar ze heeft de ‘schuldreflex’ veel minder geïnternaliseerd dan haar West-Duitse generatiegenoten. In de DDR speelde de schuld van het Duitse volk eenvoudigweg een veel kleinere rol in het onderwijs. Van een publiek debat over de Duitse medeplichtigheid was nauwelijks sprake.
         
Deze nieuwe, zelfbewuste houding was een streep door de rekening van veel Europese landen. Vooral de Zuid-Europese landen gingen er voor het gemak alvast van uit dat Duitsland wel over de brug zou komen om hen na tien jaar financieel wanbeheer te redden. Maar Angela Merkel piekert er niet over om met een zwierige handtekening onder een blanco cheque andermans problemen op te lossen.
         
Nadat Duitsland meer dan 1600 miljard euro in de bodemloze put van veertig jaar socialisme heeft gestort, is het Duitse geduld met spilzieke politici definitief ten einde. De Portugezen, Italianen, Grieken en Spanjaarden – ook wel PIGS geheten – kwamen van een koude kermis thuis. Duitsland is twintig jaar na de hereniging – terecht – niet meer gevoelig voor het inzetten van de nazi-joker.
         
In het proces van de Duitse eenwording was er angst voor het ontstaan van een ‘Duits Europa’. Daarom moest Duitsland de D-Mark opgeven en zich profileren als een ‘Europees Duitsland’. Inmiddels zijn we meer dan twintig jaar verder en kan Duitsland zijn positie als leider van Europa innemen. Het is niet meer dan logisch dat de sterkste economie leidinggeeft aan ons continent. Je vraagt je langzamerhand af wat er eigenlijk mis is met een ‘Duits Europa’. Zolang wíj maar Europees Kampioen voetballen worden.
 
Uit Maarten! 2012-1