Volgens Maarten van Rossem zijn geheime diensten uiterst vatbaar voor paranoïde waanvoorstellingen. Ze zouden zich schuldig maken aan het verstrekken van gebrekkige en onbetrouwbare informatie, deels omdat ze niet worden onderworpen aan dezelfde kritische toetsing als de onderzoeksjournalistiek. Hij pleit voor afschaffing. ‘Kijkend naar de droevige geschiedenis van de incompetentie van de – peperdure – geheime diensten sinds de Tweede Wereldoorlog, dan is de conclusie dat zij zonder bezwaar kunnen worden opgeheven.’

Een decennium geleden opperde een Amerikaanse journalist dat het Knight Ridder-krantenconcern verkocht zou kunnen worden aan de Central Intelligence Agency. Dit voorstel werd geïnspireerd door het feit dat de kranten van het Knight Ridder-concern aanzienlijk beter geïnformeerd bleken te zijn over de massavernietigingswapens van Saddam Hussein dan de CIA.

In de maandenlange aanloop naar de Amerikaanse aanval op Irak waren die kranten op basis van scherpzinnige analyse van de informatie die ter beschikking was in het publieke domein, tot de conclusie gekomen dat Saddam Hussein niet beschikte over nucleaire wapens en dat de effectiviteit van zijn biochemische wapens twijfelachtig was. De conclusie was onontkoombaar dat Irak helemaal niet zo gevaarlijk was als de Amerikaanse regering beweerde.

Dat de gegevens die geheime diensten aan hun overheden verstrekken meestal niet beter en vaak zelfs onbetrouwbaarder zijn dan de informatie die een intelligente en goed geïnformeerde krantenlezer ter beschikking staat, was al langer bekend. Al in de late jaren veertig meende de schrijver-diplomaat George Kennan dat een dergelijke krantenlezer, die de moeite neemt om een aantal kwaliteitskranten aandachtig te lezen en met elkaar te vergelijken, even goed is geïnformeerd over de machtsverhoudingen in de wereld als de president van de Verenigde Staten, die elke morgen een A4’tje met geheime informatie van de CIA ontvangt.

De CIA had decennialang een volledig vertekend beeld van de economische en militaire macht van de Sovjet-Unie

Dat de inlichtingen die geheime diensten en spionnen verzamelen niet bijster betrouwbaar zijn, kan goed verklaard worden. Journalisten moeten voor hun beweringen traditiegetrouw meer dan één bron hebben en zij moeten bovendien een sceptische bureauredacteur overtuigen, zeker als hun informatie indruist tegen de conventional wisdom. De gegevens die zij verschaffen worden bovendien direct onderworpen aan de kritische blik van collega’s.

Van een dergelijke kritische toetsing is in de burelen van de geheime dienst meestal geen sprake. De geheime informatie circuleert in kleine kring, waardoor zij uiterst vatbaar is voor paranoïde waanvoorstellingen, die er met regelmaat toe leiden dat de tegenstander mateloos wordt overschat. Zo had de CIA decennialang een volledig vertekend beeld van de economische en militaire macht van de Sovjet-Unie.

Laten we eens aannemen dat de CIA de analytisch begaafde journalisten van de Knight Ridder-kranten overneemt en de verzamelde informatie kritisch laat toetsen in de media. Dat zou de betrouwbaarheid van de data die de CIA aan zijn opdrachtgevers verstrekt ongetwijfeld ten goede komen. Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat betere informatie tot beter beleid zal leiden. Het zou wel erg naïef zijn te veronderstellen dat politiek leiders besluiten nemen op grond van koele, objectiverende analyse van alle ter beschikking staande gegevens.

Vrijwel alle politiek leiders zien de werkelijkheid door een ideologisch getinte bril. Verschaft de geheime dienst informatie die niet overeenkomt met de ideologische preoccupaties van de politici, dan geloven zij hun geheime dienst niet. Vervolgens wordt de geheime dienst, die immers een overheidsbureaucratie is, onder druk gezet om de ideologisch wenselijke inlichtingen te leveren. In veel gevallen is daarom de geheime informatie die ten grondslag ligt aan beleid sterk ‘gepolitiseerd’ en dus waardeloos.

Kijkend naar de droevige geschiedenis van de incompetentie van de – peperdure – geheime diensten sinds de Tweede Wereldoorlog, dan is de conclusie dat zij zonder bezwaar kunnen worden opgeheven. De vrijkomende gelden worden ter beschikking gesteld aan de onderzoeksjournalistiek en de beleidsmakers gaan aandachtig de krant lezen.

Uit Historisch Nieuwsblad 2006-1