Tarik Z. zaaide angst op de journaalredactie, Tristan van der V. doodde zes voorbijgangers en Karst T. reed in op Koninginnedagpubliek. Het aantal ernstig verwarde jonge mannen dat ellende veroorzaakt, lijkt te groeien, schreef journalist Sander Heijne in 2015. Hoe kan dat?

Uit Maarten! 2015-4

Niemand kende de wanen van Tarik Z. toen hij op 29 januari van dit jaar even na acht uur gewapenderhand de NOS-studio’s binnendrong. De 19-jarige student Moleculair Science & Technology aan de TU Delft wilde het Nederlandse volk waarschuwen voor de wijze waarop de NOS het nieuws ‘grootschalig’ zou ‘manipuleren’. Volgens hem fungeerde de omroep als ‘inlichtingendienst die de mening van het volk kan sturen’.

Z. oogde volslagen kalm tijdens zijn actie. Gekleed in een goed gesneden pak – dat hij had aangeschaft voor de uitreiking van zijn gymnasiumdiploma, een halfjaar eerder – gebood hij de portier hem te vergezellen naar een televisiestudio. De student wilde live op televisie een toespraak houden voor het Nederlandse volk. Toen agenten met getrokken pistolen de studio binnenvielen, raakte Z. evenmin in paniek. Voor het oog van de camera liet hij zijn wapen vallen en gaf zich over.


 
De locatie van het incident was ongebruikelijk, maar confrontaties als deze zijn voor politieagenten dagelijkse kost. Onderzoeksbureau DSP-Groep becijferde in opdracht van het ministerie voor Veiligheid en Justitie dat agenten 13 procent van hun tijd besteden aan verwarde personen. Vertegenwoordigers van de geestelijke-gezondheidszorg (GGZ) vrezen dat het percentage door de bezuinigingen op de GGZ de komende jaren alleen maar zal oplopen.

De recente geschiedenis heeft uitgewezen tot welke acties on(der)behandelde verwarde jonge mannen in staat zijn. Zo reed Karst T. in 2009 op Koninginnedag zeven toeschouwers dood toen hij de bus van het Koninklijk Huis wilde rammen. Tristan van der V. vermoordde in 2011 zes voorbijgangers in een winkelcentrum in Alphen aan den Rijn. Bart van U. doodde afgelopen jaar de bejaarde oud-minister Els Borst en zijn zus. En dan zijn er nog de talloze anonieme familiedrama’s, veelal gepleegd door ernstig depressieve of psychotische vaders.

Zo bezien was de actie van Z. relatief onschuldig. Hoewel de door Z. gegijzelde portier doodsangsten heeft uitgestaan, is de man nooit werkelijk in levensgevaar geweest. Z. was gewapend met een alarmpistool en heeft geen slachtoffers gemaakt. Het honderdtal hackers dat volgens Z. klaar zou staan voor een cyberaanval, mocht de politie zijn toespraak onderbreken, bleek een verzinsel. Net als de explosieven met radio actief materiaal die de denkbeeldige groep verstopt zou hebben.

‘Niet iedereen die psychotisch is, paradeert over straat terwijl hij roept dat hij Napoleon is’

Voor de rechter poogde Z. zijn complottheorie uit de doeken te doen. Hij sprak bedaard en in coherente zinnen. ‘Hier zat geen verwarde man te praten,’ concludeerde NOS-verslaggeefster Lidwien Gevers in haar verslag voor het journaal. Z.’s advocaat Ton Visser benadrukt eveneens dat zijn cliënt niet verward is. Visser doet het voorval af als een wilde actie van een langs rechte lijnen redenerende jongeman, die vol is van een idee. ‘Toen ik jong was, kreeg ik ook warme gevoelens als ik las over Che Guevara,’ zegt Visser. ‘Als je ouder bent, kijk je daar weer anders naar.’

Maar de psychologische rapporten over Z. die zijn ingebracht bij zijn rechtszaak, bevatten wel degelijk zorgwekkende bevindingen. Z. heeft ‘narcistische trekjes’ en lijdt aan ‘waanachtige ideeën’, maar die zouden nog niet het niveau van een stoornis hebben bereikt. Het is volgens de psychologische onderzoeken naar Z. wel mogelijk dat de wanen zich in een later stadium alsnog ontwikkelen tot een persoonlijkheidsstoornis. Zover is het echter nog niet, oordeelde de rechter. Tarik Z. is volledig toerekeningsvatbaar verklaard en  veroordeeld tot dertig maanden cel, waarvan vijftien voorwaardelijk. Hij heeft geen psychische hulp opgelegd gekregen. De student komt uiterlijk komend voorjaar vrij.
 

Wanen

De uitspraak in deze zaak roept de vraag op hoe we in Nederland omgaan met verwarde jonge mannen – verwarde vrouwen lijken minder problemen te veroorzaken. Is onze samenleving voldoende in staat jonge mannen met wanen te identificeren en adequaat te helpen voordat ze zichzelf of anderen grote schade berokkenen?

‘Ik herinner me nog dat ik op 29 januari naar het journaal zat te kijken toen Tarik Z. toesloeg,’ zegt psychotherapeut Kees van der Meer, gespecialiseerd in de behandeling van jonge mannen. De therapeut begrijpt waarom de advocaat van Z. aannemelijk heeft willen maken dat zijn cliënt niet aan een stoornis lijdt. ‘Als de rechter tbs oplegt, blijft er helemaal niets over van het leven van zijn cliënt.’ Van der Meer noemt het wel ‘heel aannemelijk’ dat Tarik Z. last heeft van een waanstoornis.

‘Niet iedereen die psychotisch is, paradeert over straat terwijl hij roept dat hij Napoleon is,’ legt Van der Meer uit. ‘Het criterium voor een psychose is dat je de realiteit kwijt bent.’ Onderwijl kunnen patiënten ogenschijnlijk prima functioneren. Hij noemt een bekende gebedsgenezeres uit Tiel als voorbeeld. ‘Je kunt denken dat je patiënten kunt beïnvloeden met stralen terwijl je in de dagelijks leven gewoon goed functioneert. Maar dan lijd je wel aan wanen, hoor.’

Ook bijzonder hoogleraar transitiepsychiatrie aan de Universiteit Maastricht Therese van Amelsvoort is op basis van de gerechtelijke uitspraak niet zonder meer overtuigd van het geestelijk welbevinden van Z. Ze benadrukt niet inhoudelijk over Z. te kunnen oordelen, omdat ze de zaak alleen uit de media kent. ‘Maar dat de advocaat en de rechter stellen dat Tarik Z. geen stoornis heeft, wil in mijn ervaring niet zeggen dat in het rapport van de clinici ook staat dat een verdachte niet aan een stoornis lijdt.’
 

Op straat

Mits onderkend, zijn de wanen die met psychoses gepaard gaan goed te behandelen. ‘Als we er tijdig bij zijn, kunnen we het ontstaan van een psychose met psychotherapie zelfs grotendeels voorkomen,’ zegt Van Amelsvoort. Bij psychische patiënten openbaren de stoornissen zich over het algemeen voor de eerste keer tussen hun 16de en 25ste levensjaar. ‘We weten dat waanideeën vooraf worden gegaan door cognitieve problemen als slaapstoornissen en geheugenverlies,’ vervolgt Van Amelsvoort. ‘We hebben de kennis en de kunde om jongeren die psychoses ontwikkelen vroegtijdig op te sporen en te behandelen, maar door de bezuinigingen op de geestelijke-gezondheidszorg kan er nu bijna niets meer.’

Onlangs poogde Van Amelsvoort tevergeefs een psychotische 19-jarige man in crisis op te laten nemen. Door de bezuinigingen van het kabinet op de GGZ had geen enkele instelling in de regio nog capaciteit beschikbaar. ‘Natuurlijk moet je patiënten zo veel mogelijk in hun eigen omgeving proberen te behandelen, maar soms moet je iemand ook gewoon voor een paar dagen of weken kunnen opnemen.’ Uit arren moede heeft ze de patiënt naar huis gestuurd. ‘Zo’n jongen loopt dan wel met wanen op straat.’

Het is dit type patiënten dat opduikt in de statistieken van contacten tussen politieagenten en verwarde personen. Het is eveneens dit type patiënt dat een gevaar kan vormen voor zijn of haar omgeving. ‘Als mensen in de war zijn, verkeren ze geestelijk echt in een andere wereld,’ aldus Van Amelsvoort. ‘Het maakt ze onvoorspelbaar en moeilijk om mee te praten.’ Het ziektebeeld zorgt ervoor dat ze in staat zijn tot gruwelijke daden, maar zonder hulp vormen ze bovenal een gevaar voor zichzelf. Van Amelsvoort: ‘In de eerste fase van een psychose pleegt ongeveer 10 procent van de patiënten zelfmoord.’
 

Slimme jongens

‘Ik geloof niet dat Tarik Z. een gevaar is voor de samenleving,’ zegt Van der Meer. ‘Ik heb vooral medelijden met hem, en de wijze waarop hij zijn leven heeft vergooid.’ De NOS heeft de identiteit van Z. bekendgemaakt, waardoor het incident de student de rest van zijn leven zal achtervolgen. Iedere potentiële werkgever die de volledige naam van Z. intoetst op Google, krijgt duizenden verwijzingen naar de kaping van het journaal.

In zijn praktijk in Amsterdam behandelt Van der Meer jonge mannen als Tarik Z. Wellicht had behandeling de student voor zijn drieste actie kunnen behoeden, als de ‘waanachtige ideeën’ waren herkend voordat Z. met een alarmpistool stond te zwaaien in de journaalstudio. Net als de journaaldreiger zijn de cliënten van Van der Meer veelal intelligente jongens uit goede milieus. ‘Op de middelbare school doen ze het vaak nog goed, maar als ze gaan studeren verzuipen ze.’

Zo ook verging het Tarik Z. Hij doorliep het gymnasium in Voorburg met goed gevolg. Klasgenoten omschrijven hem in de media als een intelligente en aardige jongen, maar hij was ook een tikje eigenaardig en ontvankelijk voor complottheorieën. Tijdens de ontgroening bij studentenvereniging Virgiel haakte Z. af. Studiegenoten verloren Z. geleidelijk uit het oog. Niemand wist precies wat er in het hoofd van de student omging. Tot hij plots opdook in de studio van de NOS.

Kwetsbare, intelligente jonge mannen gaan in een massale studie makkelijk onderuit

Van der Meer noemt de schaalvergroting in het hoger onderwijs als voorname factor waardoor psychisch kwetsbare, intelligente jonge mannen vaker dan vroeger geestelijk onderuit zouden gaan. Op de middelbare school krijgen jongeren een sociaal leven cadeau en houdt de omgeving ze in het gareel. Eenmaal in een opleiding met honderden anderen valt het niemand op wanneer iemand zich terugtrekt op zijn kamertje.

Zelf zijn de jonge mannen met psychische problemen niet snel geneigd om hulp te zoeken. ‘Eenzaamheid is nu eenmaal onderdeel van de mannelijke identiteit,’ stelt Van der Meer. Mannen willen hun problemen zelf oplossen. Maar het is niet de oorzaak van de psychische problemen waar steeds meer jonge mannen aan schijnen te lijden. Die moet, volgens Van der Meer, in de omgang van onze samenleving met jongetjes worden gezocht.
 

‘Jongens worden in Nederland ernstig verwaarloosd,’ zegt Van der Meer. Op scholen en universiteiten presteren jongens en mannen al jaren slechter dan meisjes. ‘Als dit om willekeurig welke andere groep zou zijn gegaan, hadden we de noodklok allang geluid en een onderzoek ingesteld,’ meent Van der Meer. ‘Maar het welbevinden van onze jongens is terra incognita.’

Op basis van zijn praktijkervaring zoekt de Amsterdamse psychotherapeut de verklaring vooral in de feminisering van het onderwijs en de geestelijke-gezondheidszorg. Vrouwen zijn volgens Van der Meer onvoldoende in staat om een van de meest wezenlijke driften van jongens te kanaliseren: agressie. Van der Meer herinnert zich dat hij als kind uit een volkswijk regelmatig in vechtpartijen verzeild raakte. ‘Op straat leerden we wel van jongs af aan te stoppen zodra je tegenstander op de grond lag,’ aldus de therapeut. ‘Jongens hebben mannen nodig om hun dit soort mannelijke waarden bij te brengen. Maar nu leren jongens dat het verboden is om te vechten.’

Ondertussen zien jongens op tv en in videogames meer geweld dan ooit. ‘Daar wordt tegen hoofden aan geschopt en doden actiehelden achteloos achttien tegenstanders, om daarna teder met hun vriendin te gaan knuffelen,’ zegt Van der Meer. Jongens zouden hierdoor een verwrongen beeld krijgen van geweld. ‘De wijze waarop we agressie voor jongens tot non-issue verklaren, is vergelijkbaar met hoe ze in de Arabische wereld met seks omgaan.’

Agressie is een van de meest wezenlijke driften van jongens

De feminisering van de samenleving leidt tot een collectieve identiteitscrisis van jonge mannen. De gevolgen worden geleidelijk zichtbaar. De nieuwe generatie in de Amsterdamse onderwereld is gewelddadiger dan ooit. Maar aan wanen lijdende jonge mannen als Tarik Z. worden niet behandeld, ze worden gecriminaliseerd. De aanval van Z. op wat het Openbaar Ministerie omschrijft als ‘het symbool van vrije nieuwsgaring op primetime’ is een milde verschijningsvorm van wat ons volgens Van der Meer te wachten staat als we niet beter voor onze jongens en jonge mannen gaan zorgen.

Snelle oplossingen om het probleem van de verwarde jonge man te verhelpen heeft de psychotherapeut niet. ‘Het is tijd voor een Deltaplan voor jonge mannen.’

Uit Maarten! 2015-4