Het Westen dacht lang dat China geen kans maakte op het wereldtoneel zonder democratische waarden over te nemen. Ondertussen groeide het land uit tot een wereldmacht. In zijn boek Fabels over China behandelt journalist en China-kenner Jan van der Putten de hardnekkige misvattingen in het westen over China. Is de groei van China onvermijdelijk? En hoe zal de wereldorde veranderen als het inderdaad het machtigste land ter wereld wordt?

Wat is er vernieuwend aan dit boek over China?
‘Er zijn al ontzettend veel boeken over China geschreven, maar die behandelen deelaspecten van het land. Naar mijn idee is mijn boek de eerste poging tot het systematisch nagaan van alle belangrijke westerse misvattingen over China. De belangrijkste is dat China uiteindelijk zal worden zoals wij zijn, dat wij voor Chinezen toonaangevend zijn en dat zij onze opvattingen over zullen nemen. Die misvatting is terug te voeren op de overwinning van het westerse liberale kapitalisme met de val van de Berlijnse muur. Over China wordt vaak gedacht dat het nog steeds in de groei is en dat het communistische systeem niet kan beklijven. Maar als het zo doorgaat met China, en veel wijst erop dát het zo doorgaat, wordt China het machtigste land ter wereld.’
 
Waarop zijn de onjuiste westerse oordelen over China gebaseerd?
‘Op een mengeling van een aantal factoren. De belangrijkste factor is dat het Westen al een half millennium, sinds de ontdekking van Amerika, denkt een abonnement te hebben op het wereldleiderschap. Alsof dat een natuurwet is. De Verenigde Staten zijn sinds het einde van de negentiende eeuw op economisch gebied en sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog ook op politiek gebied de leider in de wereld. Daar lijkt nu flink de klad in te komen, mede dankzij Trump en de stroming die hij vertegenwoordigt.

Het Westen combineert de pretentie van het wereldleiderschap met een hoop illusies en gebrek aan kennis over China. Veel mensen weten niet dat China negentien eeuwen lang de belangrijkste economische macht is geweest en hebben geen idee dat China zijn eigen referenties en eigen waarden heeft. Ook de mediaberichtgeving over China speelt hierin een rol. In de media speelt China vaak een bijrol in verhalen over het Westen. De media stellen voortdurend de vraag welke politiek wij tegenover China moeten voeren om ons de Chinezen van het lijf te houden, alsof wij hierin een keuze hebben.’

In het boek stelt u dat China eerder westerlingen aan het veranderen is dan andersom.
‘Hiermee bedoel ik dat de reële machtsverhoudingen in de wereld ons doen begrijpen dat wij in het Westen niet de maat der dingen zijn. Door deze realiteit gaan we inzien dat er culturen zijn met heel andere waarden dan de onze. Met deze waarden hoeven we het niet eens te zijn, maar we moeten ze wel leren begrijpen. Die notie begint langzamerhand tot sommigen door te dringen.’

Weinig mensen weten dat China negentien eeuwen lang de belangrijkste economische macht is geweest

 Hoe zal de wereldorde veranderen als China inderdaad de dominante positie van de Verenigde Staten overneemt?
‘De dominante positie van China zal van een andere aard zijn dan die van de Verenigde Staten, want het land heeft een heel andere opvatting over hegemonie dan de VS. Amerika ziet zichzelf als verspreider van democratie en de joods-christelijke beschaving, en tot Trump ook als de politieman van de wereld. Zo’n rol zal China zeker niet overnemen. Wat China van de rest van de wereld wil, is respect voor zijn beschaving en voor degene die die superieur geachte beschaving vertegenwoordigt. Vroeger was dat de keizer, tegenwoordig is dat de leider van de Communistische Partij.

China wil zijn regime helemaal niet opdringen aan anderen. Handelspartners van China mogen doen en laten wat ze willen, als ze China maar respecteren, anders volgen er sancties. Deze partners moeten ervoor zorgen dat de Chinese economie kan bloeien. Die bloei legitimeert de Communistische Partij en is daarom cruciaal voor het succes van het regime. Als het misgaat met de economie, zal de Partij steeds meer op de nationalistische toer gaan. Dat zou voor China en de hele wereld heel riskant worden.’
 
Hoe is de relatie tussen China en de Verenigde Staten?
‘Trumps vijandige lijn is een van de weinige zaken die in Amerika breed wordt gedragen door zowel Democraten als Republikeinen. Wie ook de volgende president van de Verenigde Staten wordt, de relatie met China zal onprettig blijven. China wordt nu gezien als vijandige concurrent, een verandering die zich al in de laatste jaren van Obama’s tweede termijn inzette. Dit nieuwe beeld zal standhouden en voorspelt weinig goeds voor de wereldvrede.’
 
Bestaat de kans dat China de wereldmacht uiteindelijk niet overneemt?
‘Er zijn genoeg scenario’s waarin het om binnenlandse of internationale redenen mis kan gaan. China heeft grote problemen op financieel-economisch gebied. De schulden stapelen zich op en de handelsoorlog met de Verenigde Staten leidt tot een teruggang van de economische groei.

Daarnaast heeft in China de vergrijzing toegeslagen en is er een kolossaal milieuprobleem. De overheid laat tegenwoordig steeds meer  de duurzaamheidsdoelen schieten omwille van de economische groei. Vermindering van de groei kan leiden tot politieke onust.

Hoe dan ook, de opkomst van China beheerst het begin van een nieuw tijdperk in de wereldgeschiedenis. De overgang wordt gekenmerkt door talloze problemen, maar in dit nieuwe tijdperk zal China ongetwijfeld een hoofdrol spelen, dan wel de wereldmacht overnemen.’

Maakt de economische positie van China het voor het Westen onmogelijk om China te boycotten vanwege zaken als opsluiting van moslims in zogenaamde ‘heropvoedingskampen’ in Xinjiang?
‘China beschouwt iedere kritiek als ontoelaatbare inmenging in zijn binnenlandse aangelegenheden. Welke lijn moeten we tegen dat soort wantoestanden uitstippelen? Als één land kun je er niets tegen doen, omdat er direct strenge economische sancties volgen, die veel landen zich niet kunnen permitteren. Daarom kun je alleen gezamenlijk tegen China optreden, bijvoorbeeld in Europees verband.

In dit nieuwe tijdperk moet Europa veel meer samenwerken, één gezamenlijke Chinapolitiek voeren en zich niet laten meeslepen door het conflict tussen China en de Verenigde Staten. Alleen dan kan Europa een vuist maken tegen de misstanden. Maar China zal hoe dan ook domineren. Daar heeft het geen eerlijke rechtsstaat of democratie voor nodig. De opkomst van de Chinese middenklasse is ook absoluut geen voorteken van de opkomst van een democratie, zoals in het Westen altijd was gedacht. In China dankt de middenklasse haar bestaan juist aan de Communistische Partij; die groep zal dus niet snel bezwaren hebben tegen het systeem.’

In dit nieuwe tijdperk moet Europa veel meer samenwerken en één gezamenlijke Chinapolitiek voeren

Het boek bespreekt vooral negatieve punten over China, zoals de onvrijheid van de pers en de allesbeheersende rol van de Communistische Partij. Zijn er ook positieve ontwikkelingen in China?
‘We kunnen China met zijn 1,4 miljard inwoners niet over één kam scheren. Op politiek gebied zijn er wat mij betreft geen positieve ontwikkelingen, zeker nu steeds meer wordt teruggegrepen op de ideologie van Mao Zedong. Maar er zijn wel achthonderd miljoen mensen uit de armoede getild en veel Chinezen zien tegenwoordig dat de wereld een stuk groter is dan hun dorp of stad. Het Westen deed driehonderd jaar over die ontwikkeling, in China gebeurt dit nu in enkele decennia.

Zolang de politiek de Chinezen in hun materiele behoeften voorziet en het idee versterkt dat de huidige generatie het een stuk beter heeft dan de vorige, zullen mensen niet snel in opstand komen. Dit gebeurt op dit moment wél in Hongkong. Deze opstand en de “ondankbaarheid” van de inwoners van Hongkong zijn voor veel Chinezen onbegrijpelijk. De opstandelingen worden door Chinese media bovendien afgeschilderd als terroristen. Achter deze beeldvorming zit naar mijn idee een gevoel van angst bij de Communistische Partij voor de mogelijkheid dat de opstand in Hongkong aanstekelijk werkt op verdrukte minderheden in China zelf.’

Jan van der Putten is journalist en oud-buitenlandcorrespondent voor de Volkskrant in onder meer China.


Jan van der Putten, Fabels over China
De Geus, 320 p., €19,50
Bestel het boek in onze webshop.