Ofschoon het maar de vraag is of Ursula van Keulen bestaan heeft, is haar leven in de beeldende kunst eeuwenlang een geliefkoosd onderwerp geweest. Ursula zou in 383 gestorven zijn als martelares, dus vermoord om haar geloof. Veel later is ze heilig verklaard. Ursula is de patroonheilige van leraressen en schoolkinderen, en wordt aangeroepen tegen de oorlog en voor een goed huwelijk.

In de Legenda aurea, een verzameling heiligenlevens en kerkelijke feesten die in de 13de eeuw samengesteld werd uit oude Latijnse legendes, komt haar verhaal uitvoerig aan de orde. Ursula was de beeldschone, intelligente dochter van de christelijke koning Deontus (ook andere namen worden genoemd) van Bretagne. Zij zou moeten worden uitgehuwelijkt aan de enige zoon van de heidense koning van Engeland. Ursula stemt toe, maar bedenkt wel een list. Zij wil met duizend maagden drie jaar lang op bedevaart naar Rome. Gedurende die drie jaar kan de potentiële bruidegom zich in het christendom verdiepen en zich eventueel laten dopen. Op schepen vertrekken de inmiddels elfduizend maagden en overnachten in Keulen. Daar verschijnt in Ursula’s droom een engel die haar vertelt wat er gaat gebeuren.

En daarmee ben ik bij het te bespreken schilderij van Carpaccio.

Allereerst is het natuurlijk opvallend dat Carpaccio de dromende Ursula in een typische Venetiaanse kamer heeft geplaatst, terwijl volgens het verhaal de droom in Keulen plaats vond. Maar dat heeft een logische verklaring, want hoe kon Carpaccio weten hoe een Keulse slaapkamer eruit zag? In die tijd was er geen tv en geen fotografie. Je schildert wat je weet en dus kent.

Op een soort hemelbed ligt Ursula te slapen. Aan het voeteneinde ligt de martelaarskroon al klaar. Voor het bed staan haar slippers (slecht te zien) en verder ligt er een hondje. Aan de rechterkant van de voorstelling komt een engel binnen met een palmtak in haar hand, dat meestal een teken is van ‘ik kom in vrede’. Door de geopende deur stroomt het licht de kamer in. Boven de deur staat een beeld van Venus.

In de achterwand is sprake van nog een geopende deur naar een gangetje, met links een volgende geopende deur waar ook het licht door naar binnen valt. Boven deze deur is een beeld van Hercules te zien, de symbolen voor liefde en kracht. Tegen de rechter achterwand staat een tafeltje met daarop een geopend boek, een zandloper en een ganzenveer. Daarachter staat een kastje met daarin een kaars en een aantal boeken. In de rechterwand is sprake van nog een raam waar ook licht door naar binnen komt.

Maar hoe gaat het verhaal van Ursula nu verder? Vanuit Keulen gaan ze op schepen door naar Bazel, om vervolgens via land naar Rome te gaan. Stel je voor wat een tocht dat geweest moet zijn. Er waren geen treinen of ander vervoer. Mogelijk dat ze stukken met paarden aflegden, want ander vervoer was er gewoon niet. In Rome aangekomen worden ze ontvangen door de paus, die vervolgens besluit om met de groep terug te reizen naar Keulen. In Keulen aangekomen wordt de stad belegerd door de Hunnen. De hele groep inclusief de paus wordt uitgemoord. Ursula blijft in leven, op voorwaarde dat ze met de aanvoerder Attila zal trouwen. Dat weigert ze, en tenslotte wordt ze alsnog vermoord.

Vittore Carpaccio ±1455-1525/1526
De droom van Ursula 1495
Tempera op doek 274 x 267 cm
Galleria dell’Academia Venetië