Vanitas stilleven
IJdelheid der ijdelheden, alles is ijdelheid (Prediker 1:2)

Vanitas betekent ijdelheid of leegheid. Dus niet zozeer ijdelheid in onze moderne betekenis, maar de ijdelheid, leegheid en zinloosheid van dit aardse bestaan. Het is natuurlijk problematisch om een dergelijk complex en abstract begrip op een plat vlak weer te geven.  In de zeventiende eeuw gebruikte men daar de nodige voorwerpen voor waarvan bijna iedereen de betekenis begreep. Die betekenissen zijn  tijdgebonden. Voor ons zijn die spullen op een tafel willekeurig en zonder  betekenis. Sterker nog, je vraagt je af wat die schedel daar doet. Wie legt er nou een schedel op een tafel? Iemand uit de zeventiende eeuw zou direct weten wat de voorstelling betekent.

Met deze informatie gaan we eerst maar eens naar het stilleven kijken. Op een tafel liggen de volgende voorwerpen:

De viool zorgt door de gevormde diagonaal voor een levendige compositie. De strijkstok ligt erop en vormt een tweede diagonaal.  Wij vinden dat muziek een eeuwigheidswaarde heeft. In de zeventiende eeuw zag men dat anders: op het moment dat je ophoudt met spelen, is de muziek weg. Het blijft niet, het is tijdelijk. Rechts van de viool ligt een schedel en verwijst natuurlijk direct naar de dood en de vergankelijkheid van het leven. Het glas, een roemer, ligt leeg op de boeken en de tafel. Het genot van de alcohol is tijdelijk, het glas is leeg. Links daarvan een opengebroken walnoot.

Voor de viool een ganzenveer waarmee men schreef en een omgevallen inktpot. Leeg dus. Voor ons heeft schrijven ook een andere betekenis. Maar de inktpot is leeg, dus het is afgelopen met het schrijven. Links daarvan ligt een open zakuurwerk met een sleuteltje aan een blauw lint. Het is de tijd die voorbij gaat en mogelijk is het zakuurwerk gestopt met tikken. Misschien is het daarom open. Daarachter een lederen etui en dan daarachter de glazen bol met de reflectie van de werkplaats van de schilder waar we hem achter zijn ezel zien zitten. Dan ten slotte de kandelaar zonder kaars. De vlam is uit, zoals het leven stopt. Alles wijst dus op de tijdelijkheid en de eindigheid van het leven.

Maar nog even speciale aandacht voor de glazen bol met de reflectie van de schilder. Op veel zeventiende-eeuwse schilderijen komt de glazen bol of zeepbel voor. Direct afkomstig uit de emblemataboeken. Dat zijn praatjes bij plaatjes (zie afbeelding onder). Het is meestal een kind met een zeepbakje dat een zeepbel blaast. Wat die voorstelling zegt: het leven is als een zeepbel, kwetsbaar en voordat je pap kan zeggen, spat de zeepbel uit elkaar. Gedenk te sterven of memento mori.

Wat Claesz hier doet, is uiterst origineel. Jezelf afbeelden in een bol, in een zeepbel. Het is natuurlijk niet bekend wat hij hier precies mee bedoeld heeft, maar je kan er natuurlijk wel naar gissen. Is het een manier om zijn werk te signeren? Ik denk het niet. Hij zegt hiermee misschien: ik ben ook sterfelijk, ook mijn bestaan op aarde is kort en het gaat natuurlijk om het eeuwige leven na de dood.

Tot slot iets dat me altijd weer interesseert: voor wie maakte men dit soort stillevens? Gezien de afmetingen, klein dus, zijn het zeker geen opdrachten van de kerk. Het is veel te klein om in een kerk te hangen. De situatie in de Nederlanden was na de Reformatie anders dan in de katholiek gebleven landen. Kerk en hof waren niet langer de voornaamste opdrachtgevers. Er was een nieuwe groep opdrachtgevers ontstaan, te weten rijke burgers zoals de kooplieden. Die wilden stichtelijke kunst voor in hun huizen.  Of dit stilleven een opdracht is geweest weten we niet. Claesz schilderde ook voor de vrije markt.

Pieter Claesz  1597/1598-1660
Vanitas stilleven met zelfportret ± 1628
Olieverf op paneel (eik)
35.9 x 59 cm.
Germanischen Nationalmuseum Nürnberg