Caravaggio (1571-1610)
Matteüs en de engel, 1602
Olieverf, 292 cm x 186 cm
San Luigi dei Francesi in de Contarellikapel, Rome
Opdracht van de Franse kardinaal del Monte

In de Contarellikapel van de San Luigi dei Francesi in Rome hangen maar liefst drie Caravaggio’s. Ze hebben daar altijd gehangen, vanaf het allereerste begin. Zeg maar sinds 1602. Alle drie de schilderijen hebben de evangelist Mattheüs als onderwerp, te weten de Roeping van Matteüs, de evangelist terwijl hij het evangelie aan het schrijven is en het martelaarschap van Matteüs.

De evangelist Matteüs wordt afgebeeld als een schrijvende man met als symbool een engel. De meeste mensen konden niet lezen en schrijven. Heiligen werden voorzien van een symbool, dus op die manier wisten de mensen precies wie er werd afgebeeld. Nu kan bijna iedereen lezen en schrijven, maar de symbolen kennen we niet meer. Laat staan dat we weten wie de vier evangelisten zijn.

Dat juist Matteüs een menselijke figuur als symbool heeft, is niet toevallig, omdat in dit evangelie de nadruk wordt gelegd op de menselijke kant van Christus. Zijn twijfel wordt bijvoorbeeld duidelijk als hij bidt in de tuin van Getsemané en God vraagt of ‘deze beker’ aan hem voorbij kan gaan. Hij weet dat hij aan het kruis zal sterven. Of de aangrijpende passage als hij aan het kruis hangt en zegt: ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?’

Schilders waren uitstekend op de hoogte van de inhoud van de Bijbel. De belangrijkste opdrachten kwamen immers eeuwenlang van de kerk. Zo ook deze Matteüs van Caravaggio. Bijbelse taferelen moesten via de traditie worden weergegeven. Het creatieve gedoe zoals wij dat kennen, bestond nog lang niet.

Om te begrijpen hoe modern, realistisch en nieuw Caravaggio met zijn eerste versie van de Matteüs was, geef ik dit schilderij, helaas in zwart-wit, hierbij weer. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het verloren gegaan, dus er bestaat alleen nog deze zwart-wit foto van. Het was een opdracht van de Franse kardinaal del Monte met geld uit de nalatenschap van kardinaal Mathieu Cointrel (Italiaans Matteo Contarelli). Vandaar het onderwerp Matteüs.

Toen het schilderij klaar was en de kardinaal het te zien, kreeg keurde hij het af. Hij vond het een schandalig en beledigend schilderij! Hoe kan je een heilig iemand nou weergeven als een wat dommige oude en kalende man op blote voeten? Bovendien zijn die voeten ook nog eens vies. De engel staat gewoon op de grond, terwijl een engel hoort te zweven. Niets van dat al. Ook stuurt de engel het schrijfwerk van Matteüs, die inderdaad wat dommig en fronsend zit te kijken en moeite heeft met schrijven. Matteüs heeft geen nimbus en dat is wel heel erg afwijkend, want heiligen behoren een nimbus te hebben. Daaraan kun je immers zien dat het een heilige betreft.

Natuurlijk kreeg Caravaggio ook niet betaald voor deze versie. Dus er kwam een nieuw schilderij (zie afbeelding rechts). Dit werd wel goedgekeurd, want de engel zweeft keurig in de lucht, zoals het hoort. Matteüs schrijft zelf, maar luistert wel naar de engel die met zijn handen duidelijk maakt dat hij aan een opsomming bezig is of aan het tellen is. Matteüs heeft een nimbus.

Het is zo leerzaam om die twee versies te vergelijken, want wij kijken natuurlijk met onze ‘moderne’ ogen en vinden vaak die eerste versie veel interessanter en beter dan de tweede. Maar het leert ons ook hoe moeilijk het eeuwenlang was om je te onttrekken aan de traditie. Het hele begrip creativiteit bestond niet. Een schilder was met handen en voeten gebonden aan de opdrachtgever. Die bepaalde het onderwerp, het formaat, de techniek, de soort verf.

Deze twee schilderijen zijn een mooi voorbeeld.