Trumps toenadering tot Poetin is een enorme klap voor de NAVO. Maar het hoeft niet het einde van het bondgenootschap te betekenen, zegt de Deense hoogleraar conflictstudies Sten Rynning.

Gepubliceerd op 6 maart 2025. 

Bestel losse edities van Maarten! of word abonnee

Zit de NAVO in haar grootste crisis ooit?

‘Er zijn vaker spanningen geweest tussen de Verenigde Staten en Europa. Denk aan de Amerikaanse verbolgenheid over het mislukken van de Europese Defensiegemeenschap (EDG), begin jaren vijftig. Het idee was dat Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk, West-Duitsland en Italië een Europees leger zouden vormen dat zich zonder Amerikaanse inbreng kon verweren tegen de Sovjet-Unie. Maar in maart 1953 stierf Stalin en dachten de Fransen dat het rode gevaar geweken was. Bovendien zagen ze het toch niet zitten om in een bondgenootschap te stappen waar West-Duitsland de boventoon zou voeren. Het kwam Europa op een waarschuwing van Amerika te staan: als de Europeanen niet meer gingen bijdragen aan hun eigen veiligheid, zouden de Amerikanen hun beleid ten opzichte van het continent weleens grondig kunnen herzien.

Na het mislukken van de EDG nam de NAVO de verdediging van Europa helemaal op zich. Alle landen hadden weliswaar hun eigen leger, maar wapenaankopen gingen voortaan via het bondgenootschap. In 1955 trad West-Duitsland onder strikte voorwaarden toe. Het land zag af van massavernietigingswapens, de Duitse troepen stonden onder leiding van een Amerikaan en via de NAVO kon de bewapening van de Bondsrepubliek worden beheerst.

Ook de toenadering tussen Nixon en China in de jaren zeventig zorgde voor ongemak tussen de  NAVO-bondgenoten. Net als de nucleaire deal die Reagan in 1986 wilde sluiten met Gorbatsjov. De Amerikaanse inval van Irak in 2003 was voor de NAVO zelfs een bijna-doodervaring, omdat sommige landen die inval niet wilden steunen.

Maar nooit keerden de Amerikanen Europa de rug toe. Een sterke NAVO bleef altijd in hun belang. Dat is nu wel anders. Trump lijkt helemaal bereid om het bondgenootschap te verlaten. Enerzijds richt hij zich op het overnemen van Canada, Groenland en het Panamakanaal, anderzijds is hij gespitst op het gevaar uit Rusland en China. Trump snapt zijn bondgenoten niet en geeft ook niet om ze. Daarom denk ik dat dit inderdaad de grootste uitdaging is die de NAVO ooit heeft gekend.’

Kunnen we nog op de VS rekenen als een van de NAVO-landen zou worden aangevallen?

‘Europa kan het zich niet veroorloven om er vanuit te gaan dat het wel losloopt. Of het nu gaat om de missie in Afghanistan of de aanwezigheid in de Baltische Zee, politieke eensgezindheid is altijd het uitgangspunt geweest van de NAVO. Alleen dan werkt artikel 5. Het lastige is dat het continent nu politiek diep verdeeld is. Toch zal Europa leiderschap moeten tonen en veel sterker voor de eigen veiligheid moeten zorgen.’

Hoe kan Europa militair op eigen benen gaan staan?

‘Europa moet bovenal voorkomen dat politieke wensen vooruitlopen op wat daadwerkelijk mogelijk is. Dat zal fout aflopen. Dit is niet het moment om een Europees leger uit de grond te stampen, maar om de Europese pilaar binnen de NAVO te versterken. Of het nu gaat om command and control, raketafweer, de uitrusting van soldaten, nucleaire wapens, oorlogsvoering in de lucht of in de cyberwereld: de Amerikanen beheersen bijna alles in Europa. Het zal veel tijd kosten om dat stap voor stap over te nemen. Regel dat eerst maar eens.’

Zijn de Amerikanen bereid om Europa genoeg tijd te geven?

‘Ik hoop en denk van wel. De ontwikkelingen volgen elkaar vliegensvlug op. Als dat zo doorgaat, is het einde oefening voor de NAVO. Maar ik denk uiteindelijk niet dat Trump deze snelheid volhoudt, want hij wil heel veel dingen tegelijk: immigranten het land uit zetten, de zogenaamde “deep state” ontmantelen, de Gazastrook overnemen en een deal met Rusland maken. Hij maakt enorm veel lawaai en dat is ook te verklaren vanuit zijn showmanschap.

Zeker binnen de Republikeinse Partij is de verwachting dat Amerika op het wereldtoneel een keer getest zal worden door Rusland, China of een andere partij. Als dat gebeurt, kan Amerika dat niet alleen af en is een neutraal Europa geen voordeel. De Verenigde Staten kunnen niet zonder Europa. Als de rook is opgetrokken zou het zomaar kunnen zijn dat Amerika tegen Europa zegt: ga door met de NAVO en versterk jullie rol daarin, wij stappen eruit maar wij garanderen van buitenaf jullie veiligheid.’

Is Trumps optreden een blessing in disguise? Europa weet nu tenminste waar het aan toe is en kan zelf gaan bouwen.

‘Ja, zo zie ik het wel. Europa is wakker geschud en dat was broodnodig. Voorheen was de Europese gedachte altijd: als het echt misgaat, helpen de Amerikanen ons uit de brand. Het is heel moeilijk om uit die modus te komen. Dat kan eigenlijk alleen door een combinatie van Amerikaanse druk en een externe dreiging, en die is er nu.’

Durft Poetin de Baltische staten of ander NAVO-grondgebied aan te vallen?

‘Niet met conventionele wapens. Daarvoor heeft Poetin nog steeds te veel respect voor de NAVO. Maar op het vlak van hybride oorlogvoering doen de Russen nu al van alles. Het is aan de NAVO om voldoende afschrikkingsmiddelen te regelen.’

Poetin eist garanties dat Oekraïne geen lid wordt van de NAVO. Hoe moet het bondgenootschap daarop reageren?

‘Aan zo’n eis moet je nooit toegeven. Rusland heeft niet het recht om voor andere soevereine staten te bepalen bij welke bondgenootschappen ze zich aansluiten. Maar je moet ook kijken naar de geopolitieke realiteit. De NAVO zou kunnen beloven om Oekraïne de komende vijf jaar geen lid te maken, maar die termijn moet je niet langer maken. Na die vijf jaar kun je de zaak weer bespreken.’

Waarom werd de NAVO na de Koude Oorlog eigenlijk niet opgeheven?

‘Eind jaren tachtig gingen wel stemmen op om de NAVO te beëindigen en een nieuw Europees bondgenootschap te smeden, met daarin ook de Sovjet-Unie. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker speelde in februari 1990 korte tijd met dat idee en bracht het ter sprake in een informele discussie met Gorbatsjov. Daarin stelde hij ook de beroemde vraag: wat als we overeenkomen dat de NAVO geen inch oostwaarts naar het oosten uitbreidt? De vraag van Baker wordt door Poetin aangehaald als verbroken belofte en rechtvaardiging voor zijn inval in Oekraïne, maar was in feite niet meer dan een gedachte van Baker die opkwam in een informele setting. Het was geen officieel voorstel en is dus ook nooit opgeschreven en ondertekend als overeenkomst.

De afbrokkelende Sovjet-Unie had wel oren naar een nieuwe Europese militaire constellatie. Maar president Bush senior draaide het idee gauw de nek om. Eind jaren tachtig waren er bij de NAVO-landen grote zorgen over de rappe en onstuimige Duitse hereniging. Het wakkerde de angst aan voor een andermaal te machtig Duitsland. Bush was ervan overtuigd dat de Europese landen zonder de NAVO weer in hun oude machtspolitiek zouden vervallen en dat het herenigde Duitsland alleen binnen het bestaande bondgenootschap in toom gehouden kon worden. De NAVO bleef bestaan en Bush zette in op “Europe whole and free”. Ook in Europa zelf was weinig animo om iets volledig nieuws op te bouwen. Het was niet de tijd voor experimenten. Het herenigde Duitsland werd in 1990 automatisch lid van de NAVO.’

Hoe was de nieuwe relatie tussen Moskou en de NAVO?

‘Eind 1991 – de Sovjet-Unie bestond officieel nog – werd het land betrokken bij de Noord-Atlantische Samenwerkingsraad, een forum waarin de NAVO contact onderhield met de voormalige landen van het Warschaupact. Tijdens een van de vergaderingen werd de afgevaardigde van de Sovjet-Unie weggeroepen en kreeg hij te horen dat zijn land niet meer bestond en verder ging als Rusland. Deze gedaanteverwisseling staat letterlijk als voetnoot in de notulen van de vergadering vermeld.

In de volgende jaren zouden Rusland en de NAVO steeds nauwer gaan samenwerken. In juni 1994 trad Rusland toe tot het Partnerschap voor de Vrede. Dat ging moeizaam, want Rusland wenste een speciale behandeling en een invloedssfeer. De NAVO behandelde Rusland met alle egards, maar aan de eis van een invloedssfeer gaf het niet toe.

In ruil voor interne democratisering en het openstellen van de economie door Rusland zou de NAVO zich militair wat verzwakken. Dat werd in de jaren negentig de lijn. Met de toetreding van Midden- en Oost-Europese landen tussen 1999 en 2004 werd de NAVO groter, maar ook zachter.’

De oud-minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot zei eens dat de toetreding van de Baltische staten symboolpolitiek was. De NAVO hield er niet serieus rekening mee dat ze die landen ooit hoefden te verdedigen.

‘Ja, dat is zo. De strijd tegen het terrorisme was dominant en de Amerikanen beschouwden Europa als een opgelost probleem. Met Poetin leek het bovendien wel mogelijk om zaken te doen. Hij steunde de Amerikaanse operatie in Afghanistan en in mei 2002 zag de NAVO-Rusland Raad het levenslicht. Rusland leek prima mee te draaien; er was geen gevaar.

Dat veranderde richting het einde van de jaren nul. In 2004 verzette Rusland zich tegen de prowesterse Oranjerevolutie in Oekraïne en in 2008 viel Poetin Georgië binnen. In 2014 volgde de annexatie van de Krim en in februari 2022 de inval in Oekraïne. Een verenigd en vrij Europa is tot op de dag van vandaag de doelstelling van de NAVO, maar de situatie van Oekraïne maakt duidelijk dat die doelstelling uit zicht is. Door de Russische agressie is het bondgenootschap zich weer meer gaan richten op het bewaken van het Europese machtsevenwicht.’

De snelle uitbreiding van de NAVO zou de Russische inval in Oekraïne hebben uitgelokt, klinkt het uit sommige hoeken.

‘Wie daarin gelooft, kijkt uitsluitend naar de NAVO en gaat voorbij aan het gedrag van Rusland. Onder Jeltsin brokkelde de staat af en greep corruptie om zich heen. Een aantal oligarchen werd ontzettend rijk en machtig. In zijn eerste jaren als president stelde Poetin orde op zaken en bouwde hij het gezag van de overheid weer op. Landen waarin de staat lang zwak is geweest, lopen altijd het risico om te radicaliseren. Dat is ook met Rusland onder Poetin gebeurd. Hij kwam vanuit de geheime dienst en in de bijbehorende achterdochtige geest bouwde hij het land weer op. Rusland heeft wel degelijk de ruimte gehad om een ander pad te kiezen.’

Hield het Westen te weinig rekening met Ruslands belangen?

Sten Rynning

‘Al voor de ineenstorting van de Sovjet-Unie waren er gesprekken over een mogelijke Russische toetreding tot de NAVO. Daarna is Rusland financieel ruimhartig gesteund door het Internationaal Monetair Fonds. De Amerikanen hebben vanaf de val van de Berlijnse Muur bovendien altijd een “Russia first”-beleid gevolgd als het ging om Oekraïne. Bush en Clinton waren er steeds op gericht om Gorbatsjov en Jeltsin tevreden te houden, vooral omdat ze niet wilden dat een onrustige nucleaire macht zou ontsporen. Oekraïne gaf in 1994 de nucleaire wapens op die er na de ineenstorting van de Sovjet-Unie waren blijven staan. Het enige punt dat de Russen mogelijk naar voren kunnen brengen, is de vraag waarom de Amerikanen de NAVO begin jaren negentig niet in de prullenbak hebben gegooid om iets geheel nieuws op te zetten. Maar ook als dat wel zou zijn gebeurd, weet je niet hoe het zou zijn gelopen.’

Sten Rynning is directeur van het Danish Institute of Advanced Study en hoogleraar Conflictstudies aan de University of Southern Denmark. In de lente van 2024 verscheen zijn boek NATO: From cold war to Ukraine, a history of the world’s most famous alliance.