Kweekvlees lijkt een noviteit, maar sciencefictionschrijvers fantaseren al bijna een eeuw over ‘syntho steaks’ en ‘butcher vegetables’. De ware wegbereider van deze technologie was de Britse staatsman Winston Churchill.

Openingsbeeld: Een worstje van kweekvlees van producent Meatable in Leiden, 17 april 2024.

Winston Churchill is zonder meer een van de markantste staatslieden van de twintigste eeuw. Daarnaast was hij een journalist met een grote belangstelling voor sciencefiction en de laatste wetenschappelijke ontwikkelingen. Dat blijkt ook uit zijn essay ‘Fifty Years Hence’ in het Canadese tijdschrift Maclean’s (1931), waarin hij de technologische stand van zaken in de jaren tachtig schetste. Zeven jaar voor de ontdekking van kernsplitsing voorzag Churchill een gouden toekomst voor kernenergie. Verder voorspelde hij in zijn essay de komst van televisie en draadloze telefonie. Robots zag hij vooral als schrikbeeld, waarmee het door hem verfoeide Sovjetsysteem een willoos arbeidsleger zou opbouwen.

Kippenhart

Het opmerkelijkst is Churchills visie op de toekomst van de voedselvoorziening. ‘Uitgestrekte kelders waarin kunstmatige straling wordt gegenereerd, kunnen de koren- of aardappelvelden van de wereld vervangen.’ De komst van synthetisch voedsel beschouwde hij als vanzelfsprekend. Maar terwijl veel futurologen tot diep in de twintigste eeuw meenden dat de toekomstige mens zich zou voeden met pillen, benadrukte bon vivant Churchill dat de ‘tafelgeneugten’ niet zouden verdwijnen. ‘De nieuwe voedingsmiddelen zullen van meet af aan nauwelijks te onderscheiden zijn van de natuurlijke producten,’ aldus Churchill in het artikel, dat later ook in het Britse The Strand Magazine en het Amerikaanse Popular Mechanics zou verschijnen.

Het maakproces verschilt in essentie niet veel van kaasmaken of bierbrouwen

De passages waarin hij de vleesconsumptie ter sprake brengt, doen buitengewoon actueel aan. Na een inleiding over het energieverspillende karakter van de vleesproductie beschrijft hij hoe in de toekomst ‘nieuwe microbenstammen’ met de inzet van hormonen ‘onder gecontroleerde omstandigheden’ zullen worden opgekweekt tot eiwitrijk voedsel. ‘We zullen ontsnappen aan de absurditeit van het fokken van een hele kip om alleen de borst of vleugel te kunnen eten, door deze delen afzonderlijk te laten groeien,’ aldus Churchill in 1931. Mogelijk liet hij zich daarbij inspireren door het experiment van de Franse bioloog, chirurg en Nobelprijswinnaar Alexis Carrel. Vanaf 1912 hield Carrel een kippenhart in een laboratoriumfles meer dan 20 jaar in leven.

Karikatuur van Alexis Carrel, 1913.

Lange tijd gaapte er een kloof tussen droom en werkelijkheid. Een kloof die grondig werd verkend door sciencefictionauteurs. Twee jaar na Churchills essay voerde de Amerikaanse pulpschrijver David Keller in zijn sombere toekomstverhaal Unto Us a Child Is Born (1933) een synthetische vleesmachine ten tonele, een huishoudelijk apparaat ter grootte van een koelkast.

Robert Heinlein, een van de invloedrijkste Amerikaanse sf-schrijvers, noemt kweekvlees ‘syntho steaks’ in zijn roman Farmer in the Sky (1950) . Frank Herbert – vooral bekend van Dune – spreekt in Whipping Star (1969) van ‘pseudo flesh’ en Clifford Simak heeft het in Time Is the Simplest Thing (1961) over ‘butcher vegetables’. Taalkundig komt dat dicht in de buurt van De Vegetarische Slager met zijn assortiment van ‘rul gehackt’ en ‘kipstuckjes’.

In sommige verhalen is de toekomstige vleesproductie een vorm van tuinbouw geworden: ‘carniculture’, waarbij het vlees wordt voortgebracht door een ‘animal tissue plant’ of een ‘bananameat tree’. In de satirische sciencefictionroman The Space Merchants (1952) vergroot het Amerikaanse schrijversduo Frederick Pohl en Cyril Kornbluth het voortlevende kippenhartje van Alexis Carrel uit tot een reusachtig, almaar doorgroeiend hart waarvan plakjes worden afgesneden.

De tijd lijkt rijp voor een ommezwaai in onze eetgewoontes

De Nederlandse ondernemer Willem van Eelen (1923-2015) wordt internationaal gezien als degene die als eerste heeft geprobeerd de kloof tussen fictie en werkelijkheid te dichten. Al tijdens zijn studie geneeskunde in de jaren veertig vatte Van Eelen het idee op om vlees in een laboratorium te kweken. Een halve eeuw later maakten de vorderingen in stamcelonderzoek het mogelijk ermee aan de slag te gaan. Met steun van zakenman Willem van Kooten – voormalig Veronica-dj Joost den Draaijer – verkreeg Van Eelen in 1999 de eerste patenten op kweekvlees. Bovendien kreeg een consortium van Nederlandse universiteiten in 2004 dankzij een lobby van Van Eelen 2 miljoen euro subsidie voor verder onderzoek. Ook legde zijn werk het fundament voor dat van de medische wetenschapper Mark Post, die op 5 augustus 2013 in Londen de eerste gekweekte hamburger presenteerde.

Reuzenstappen

Verschillende bedrijven proberen het concept van kweekvlees nu verder te ontwikkelen en op de markt te brengen. Zoals het Amerikaanse Eat Just, dat naar eigen zeggen financiële
steun krijgt van de familie Heineken. Bij wijze van eerbetoon aan het Nederlandse pionierswerk koos Eat Just-initiatiefnemer Josh Tetrick in 2018 het Amsterdamse NEMO Science Museum en een restaurant in Zaandam om zijn gekweekte vlees te presenteren. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) stak echter een stokje voor de proeverij, omdat de producten nog niet zijn goedgekeurd volgens de Europese wetgeving.

Nederlandse voorstanders van kweekvlees benadrukken dat het maakproces in essentie niet veel verschilt van kaasmaken of bierbrouwen. Daarmee zou de vleeskwekerij mooi aansluiten bij de rijke Nederlandse voedselindustriële geschiedenis. Hoe dan ook lijkt de tijd rijp voor een ommezwaai in onze eetgewoontes. Het besef wordt breed gedragen dat ons eetpatroon niet los is te zien van dierenleed, het wereldvoedselvraagstuk, het klimaat, biodiversiteit, het ruimteprobleem en de stikstofcrisis. De ontwikkeling van diervriendelijke en duurzame productiemethoden voor kweekvlees kan een oplossing bieden voor de wereldwijde groeiende vraag naar vlees, zonder de negatieve milieu-impact en het dierenleed die gepaard gaan met de intensieve veehouderij.

Intussen ontwikkelt de technologie zich met reuzenstappen. Singapore stond in 2020 als eerste land ter wereld de productie van kweekvlees toe. In 2022 is het bedrijf Good Meat (een dochter van Eat Just) er begonnen met de bouw van een fabriek waar op grote schaal kippenvlees moet worden gekweekt. Een andere firma in Singapore (Shiok Meats) brengt vanaf 2023 uit stamcellen gekweekte garnaal, krab en kreeft op de markt. Als tweede land ter wereld hebben de VS vorig jaar groen licht gegeven voor de verkoop van kweekvlees. In Europa zit men evenmin stil. In april kon bij de startup Meatable in Leiden, voor het eerst in de Europese Unie, een varkensworstje van kweekvlees worden geproefd. Het kabinet had in juli 2023, vooruitlopend op Europese regelgeving, daartoe de mogelijkheden verruimd. Eerder al had het kabinet 60 miljoen euro uit het Nationaal Groeifonds gereserveerd voor investeringen in kweekvlees en -zuivel.