Zonder afbreuk te doen aan zijn historische betekenis kan het Domplein in Utrecht gerust als mislukt worden beschouwd. Het is er ongezellig en onveranderlijk winderig. Wie op een volstrekt windstille dag behoefte heeft aan een stevige bries, doet er goed aan het Domplein te bezoeken. Het plein is min of meer toevallig ontstaan door afbraak en het woeden van de elementen. Het gebied heet pas sinds het begin van de vorige eeuw Domplein. Gedurende de hele Middeleeuwen was het huidige plein volledig volgebouwd met kerken en paleizen.

Blijf op de hoogte van de actualiteiten en volg Van Rossems kritische gedachtegang ook via zijn eigen tijdschrift: Maarten! Bestel een losse editie of word abonnee

Dat wat we nu het Domplein noemen, ligt binnen de ruimte van het castellum dat de Romeinen hier aan het begin van onze jaartelling bouwden bij een doorwaadbare plaats (trajectum) in de toenmalige hoofdstroom van de Rijn. Deze betrekkelijk beperkte ruimte is onder het plaveisel, laag voor laag, werkelijk zwanger van het verleden. Ruim 2000 jaar is hier gebouwd, afgebroken en gerestaureerd. De contouren van wat verdwenen is, zijn in het plaveisel aangebracht en daar waar mogelijk is de muur van het castellum aangegeven door een van metalen randen voorzien gootje van waaruit op gezette tijden waterdamp en lichteffecten tevoorschijn komen, die ons moeten attenderen op het verleden onder onze voeten.

Rond het jaar 200 werd het Romeinse castellum voorzien van indrukwekkende stenen muren en poorten, maar op den duur mocht dat niet baten tegen de aanhoudende druk van volksverhuizers die zich in het Romeinse Rijk wilden vestigen. Driekwart eeuw later gaven de Romeinen de rijksgrens langs de Rijn (de limes) op en verlieten ze het castellum.

In Madurodam staat zo’n Domtorentje die ik best zou willen jatten

Ruim drie eeuwen later werd binnen de restanten van het castellum een klein kerkje gebouwd, dat geen lang leven beschoren zou zijn. Het werd verwoest door de toen nog heidense Friezen. In de zevende eeuw nam Willibrord (658-739) vanuit deze locatie de kerstening van het noorden van het huidige Nederland ter hand. We kunnen zonder overdrijving zeggen dat het toen nog onaanzienlijke Utrecht het centrum was van de kerstening van het gebied boven de grote rivieren. En Utrecht zou nog eeuwen het religieuze centrum van de noordelijke Lage Landen vormen.

Willibrord bouwde, ook weer binnen het castellum, twee kerken: de Salvatorkerk, die iets ten zuiden van de huidige Domkerk was gesitueerd, en een aan Sint-Maarten gewijde kerk op de locatie van de huidige Domkerk. De Salvatorkerk is in de zestiende eeuw afgebroken, waardoor hier voor het eerst enige onbebouwde ruimte ontstond. Vaak was het lot van de nederzetting in deze periode ongewis. Zo werd Utrecht in 857 door de Vikingen geplunderd en moest de bisschop enige tijd uitwijken naar Deventer. Maar in de volgende eeuwen werd er flink gebouwd op het latere Domplein. De kerken werden vergroot en rond 1000 werd in de huidige noordwesthoek van het plein een omvangrijk keizerlijk paleis gebouwd, Lofen genaamd, waarvan enkele restanten nog zichtbaar zijn.

Halverwege de dertiende eeuw werd begonnen met de constructie van de huidige Domkerk, naar het voorbeeld van de grote Franse kathedralen. De bouw nam meer dan twee eeuwen in beslag en werd uiteindelijk wegens geldgebrek niet voltooid. Dat was de belangrijkste oorzaak van het feit dat het middenschip van de kerk op 1 augustus 1674 door een tornado werd verwoest. De stad was intussen zo armlastig geworden, onder andere door de Franse bezetting van 1672, dat de ruïne van het middenschip ruim anderhalve eeuw niet werd opgeruimd. Toen dat eindelijk gebeurde, ontstond het huidige Domplein.

Intussen heb ik het belangrijkste gebouw van het Domplein nog niet genoemd: de ronduit magnifieke Domtoren, die werd gebouwd tussen 1321 en 1382. Het was in die tijd de grootste kerktoren van Europa. Dat de Domkerk maar één toren kreeg, was het gevolg van ruimtegebrek. Bovendien werd de toren los van de kerk gebouwd, omdat de geestelijken van de Salvatorkerk een directe doortocht eisten naar hun bezittingen ten noorden van de Domkerk.

De Domtoren werd geconstrueerd naar een hoogst origineel, nog nimmer vertoond ontwerp, dat uitging van een driedeling: een immens solide, vestingachtig onderstuk, een tweede, smaller en lichter deel, en ten slotte een achthoekige – in vergelijking met de eerste twee delen haast etherische – lantaarn. Het geheel maakt een volledig overtuigende, samenhangende indruk en werd door de tijdgenoten terecht beschouwd als een wereldwonder: de drievuldigheid in steen.

In het laatste decennium van de negentiende eeuw werd in de zuidoostelijke hoek van het Domplein het Academiegebouw neergezet, het hoofdgebouw van de snel groeiende universiteit. Aan de bouw ging een lange strijd vooraf over de vraag of het gebouw neogotisch moest zijn, passend bij de Domkerk, of in neorenaissancestijl moest worden opgetrokken.

Juist omdat de Domtoren zo’n uniek meesterwerk is, moet het middenschip van de Domkerk niet herbouwd worden

De historisch geïnteresseerde bezoeker doet er goed aan het vrij toegankelijke Academiegebouw even binnen te lopen. Aan het eind van de gang links treft hij de ingang van de aula van de universiteit. Die aula is de voormalige kapittelzaal (een ruimte waar de geestelijken met elkaar discussieerden of onderwijs kregen) van de Domkerk. In die kapittelzaal is het eerste fundament gelegd voor de Nederlandse natie.

Daar werd namelijk op 23 januari 1579 de Unie van Utrecht gesloten. Door ondertekening daarvan verplichtten de verschillende gewesten zich naar buiten als één op te treden, met behoud van interne autonomie. Ook werden afspraken gemaakt over de verdediging tegen de Spanjaarden en de daarvoor noodzakelijke belastingen. Holland en Zeeland besloten tot persoonlijke vrijheid van godsdienst. Daar is het later niet helemaal van gekomen, maar juridisch gezien mochten inwoners later in deze gewesten geloven wat ze wilden, en dat was heel wat meer dan elders in Europa.

De Unie van Utrecht is ook de reden dat Jan van Nassau, de oudste broer van Willem van Oranje, op het Domplein staat; hij heeft zich voorde totstandkoming van die overeenkomst zeer ingespannen.

Als de bezoeker weer naar buiten komt, moet hij even pauzeren op het stoepje van het academiegebouw en omhoogkijken naar de Domtoren: nog steeds een toren die zich kan meten met elk ander monument in de wereld. Door de grondige restauratie stond de Dom lang in de steigers. Daardoor leek het meer op een flatgebouw leek dan op een kerktoren. Maar onder dat stalen omhulsel is dit monument een wonder van soliditeit en elegantie. Juist omdat die Domtoren zo’n uniek meesterwerk is, moet het middenschip van de Domkerk niet herbouwd worden. De toren kan het heel goed af zonder kerk.

In Madurodam staat zo’n Domtorentje die ik best zou willen jatten. Ik vind het een ontzettend leuk ding.

Utrecht of Atrecht?
De Unie van Utrecht moet niet worden verward met de Unie van Atrecht, die net iets eerder in januari 1579 werd gesloten. De gewesten Henegouwen, Artesië en Rijsels- Vlaanderen erkenden  Filips II, wiens leger in aantocht was. Ze herstelden het katholicisme als enige godsdienst.

In de steigers
Dagelijks doorstaat de Domtoren wind, regen, vrieskou en zonnestralen. Daarom is er naast het normale dagelijkse onderhoud elke vijftig jaar een grote restauratie nodig. In 2019 startte de derde grote restauratie in de geschiedenis van de Domtoren, die tot het einde van de zomer van 2024 duurt.