Poetin probeert met nietsontziend geweld de glorie te herstellen die Rusland volgens hem nog bezat ten tijde van de Sovjet-Unie. Maar hoe sterk en stabiel was het Sovjetimperium werkelijk? Het antwoord is te vinden in Failed Empire (2009) van Vladislav M. Zubok.

Uit Maarten! 2023-4. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Zubok is een Russische historicus, tegenwoordig hoogleraar aan de London School of Economics. Hij heeft destijds optimaal gebruik gemaakt van de tijdelijke openbaarheid van de Sovjetarchieven. Aan die openbaarheid is door Poetin weer een eind gemaakt. Zubok heeft in diverse omvangrijke publicaties laten zien hoe de Koude Oorlog eruitzag vanuit Moskou. Zijn sterke punt is de politieke gang van zaken – waarom de Sovjet-Unie economisch structureel heeft gefaald, komen we eigenlijk niet te weten.

In het hier besproken boek zijn er drie evidente hoofdrolspelers. Dat is in de eerste plaats Stalin, die de SU vanaf het eind van de Tweede Wereldoorlog op een vijandige, xenofobische en achterdochtige koers zette, geheel in overeenstemming met zijn eigen paranoïde karakter. Nummer twee is Chroesjtsjov, die geprobeerd heeft de SU te ontdoen van Stalins onaangename erfenis, maar daar ten slotte niet in geslaagd is. De derde is Gorbatsjov, die het Stalin-monster wel wist te verslaan maar daarmee ook tegelijkertijd een eind maakte aan de SU. Zubok noemt Gorbatsjov de anti-Stalin.

Gruwelijke schurk

Direct na het eind van de Tweede Wereldoorlog, waarin het Rode Leger spectaculair had getriomfeerd, leek een moment van tevredenheid en ontspanning mogelijk in de SU. Dat was echter niet naar de zin van Stalin. In de eerste plaats wilde hij alle territoriale winst die door het Rode Leger was behaald in Europa zo stevig mogelijk consolideren. Bovendien bleek hij ambities te hebben in Iran, aan de Bosporus en zelfs in Noord-Afrika. Hij zag wel wat in Sovjetbeheer van Libië.

Dit beleid werd gecombineerd met Stalins verwachting dat de andere grote mogendheden van plan waren een grote oorlog tegen de Sovjet-Unie te voeren. Het land diende daarom op alles voorbereid te zijn. Er kon geen sprake zijn van ontspanning, de teugels moesten juist worden aangetrokken. Stalin dacht aan nieuwe zuiveringen. Bovendien moest de SU zo snel mogelijk een eigen atoombom ontwikkelen – hij was enorm geschrokken van de effecten van de eerste twee atoombommen. Stalins toon en optreden droegen aanzienlijk bij aan het uitbreken van de Koude Oorlog, zeker omdat de Amerikanen ook de Sovjet-Unie al wantrouwden.

Zubok is allerminst een bewonderaar van Gorbatsjov

Begin 1950 gaf Stalin de Noord-Koreaanse dictator Kim Il-Sung toestemming om Zuid-Korea aan te vallen. In Washington leek dat een eerste stap op weg naar wereldwijde communistische agressie. In 1949 hadden de communisten in China gewonnen. De herbewapening van beide partijen was begonnen. Het waren de koudste jaren van de Koude Oorlog.

Gelukkig overleed Stalin in maart 1953. Al snel werd duidelijk dat zijn opvolgers het conflict aanzienlijk minder hard wilden spelen. Nadat Beria, de chef van de KGB, was gearresteerd en doodgeschoten, bleek Chroesjtsjov de nieuwe baas in het Kremlin. In 1955 ontmoette hij Eisenhower in Genève, hetgeen leidde tot de zogenaamde Spirit of Geneva. De ergste kou was voorlopig uit de lucht. Vreedzame coëxistentie was nu het parool, zij het wel begeleid door een steeds krankzinniger nucleaire wapenwedloop.

Begin 1956 ging Chroesjtsjov zijn voormalige chef te lijf: in een aanvankelijk geheime redevoering schilderde hij Stalin af als een gruwelijke schurk. Dat leidde tot vermindering van de repressie in de SU, de zogenaamde dooi. In het Sovjetimperium hoopte men nu dat alles beter zou worden. Dat leidde tot opstand in Polen en Hongarije. Toen de Hongaren besloten het imperium te verlaten werd de Hongaarse opstand met geweld neergeslagen – een gruwelijke morele nederlaag voor de SU.

Slepende ziekte

Het nieuwe Sovjetimperium was instabiel, en dat zou het blijven tot het na 1989 definitief verdween. Chroesjtsjov was een praatjesmaker, een gokker en een bluffer. Hij suggereerde graag dat de nucleaire bewapening van de SU zeker zo goed was als die van de VS, wat geheel niet het geval was. Dat leidde in 1962 tot een van de zonderlinge hoogtepunten van de Koude Oorlog. De SU had in strijd met de eigen belofte nucleaire wapens op Cuba geïnstalleerd om Castro te beschermen tegen de Amerikaanse pogingen hem te verjagen.

De crisis eindigde met de toezegging van Chroesjtsjov de wapens weer te verwijderen als de Amerikanen beloofden Castro met rust te laten, volgens velen een pijnlijke nederlaag voor de Sovjetleider. Dat viel nogal mee, want in een geheime clausule beloofden de Amerikanen hun Jupiter-raketten uit Turkije weg te halen, maar dat wist niemand.

Het politbureau had genoeg van Chroesjtsjov, hij verdween in 1964. Het nieuwe regime onder leiding van de onzekere Brezjnev was in de buitenlandse politiek gematigd en voorstander van ontspanning, maar koerste binnenslands op een soort neostalinisme. Het wist niets beters te verzinnen en kennelijk was Chroesjtsjov er niet in geslaagd de solide stalinistische fundamenten te verwijderen. Door dat neostalinisme kwam het ook niet van noodzakelijke hervormingen. Het stalinisme was in zekere zin een slepende ziekte. Op dat punt is Zubok zeer overtuigend!

In de late jaren zestig en vroege jaren zeventig werkte Brezjnev aan de detente-politiek. Die werd bekroond met de akkoorden van Helsinki waarin de bestaande orde van Europa werd vastgelegd, met inachtneming van de mensenrechten. Naarmate de jaren zeventig vorderden, verrafelde de detente, ook omdat Amerikaanse neoconservatieven – overigens geheel ten onrechte – geloofden dat de SU streefde naar strategische suprematie. Aan de detente kwam een eind door de Sovjetbezetting van Afghanistan, een kapitale blunder van het bejaarde politbureau.

Afkeer van geweld

Vanaf 1981 begon Reagan aan een nieuwe, zij het voornamelijk retorische Koude Oorlog. De spanningen liepen nodeloos op. Vervolgens overleden alle bejaarde Sovjetleiders en kwam de relatief zeer jonge Gorbatsjov aan de macht. Gedreven door democratische idealen en een afkeer van geweld brak Gorbatsjov steen voor steen het Sovjetimperium en het stalinisme af.

Dat was volgens Zubok zeker niet de verdienste van Reagan; het was het werk van Gorbatsjov. Zonder Gorbatsjov was het niet gebeurd. Maar Zubok is allerminst een bewonderaar van Gorbatsjov. Die heeft naar zijn mening de strategische positie van de Sovjet-Unie weggegeven zonder er iets voor terug te krijgen. En toen hij in de problemen kwam weigerde het Westen, en vooral de VS, hem te helpen. Het stalinisme sneuvelde, maar dat lot trof ook de Sovjet-Unie, die eind 1991 uiteenviel in de samenstellende republieken.

In horrorfilms blijkt het spook uiteindelijk toch niet dood. Dat was ook in Rusland het geval. Poetin heeft het stalinisme weer tot leven gewekt! Stalin zou glimlachen achter zijn snor: hij is niet dood. Gorbatsjov wel.

A Failed Empire. The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev door Vladislav M. Zubok (2009)