ChatGPT doet mij helemaal niks! Niente, noppes. Klinkt heftig stoer, nietwaar? Maar voortschrijdend inzicht dwingt mij toch tot enige nuancering. Onlangs stelde ik aan ChatGPT een vraag. Gewoon, om eens te proberen. Niet uit gemakzucht natuurlijk. De vraag was: ‘Lieve chatbot, schrijf voor mij een onderhoudende column over ChatGPT voor het tijdschrift Maarten!. Omvang ongeveer 750 woorden. Met lichte ironie als stijlkleur en verlevendigd met een luchtig woordgrapje.’

Uit Maarten! 2023-3. Bestel een losse editie of word abonnee

In het digitale universum verstreken een paar seconden. Toen reageerde het zelflerende goocheldoosje (niet te verwarren met Google-doosje): ‘Mag ik vragen waarom u mij aanspreekt met lieve chatbot? Ik voel me bij dit misogyne taalgebruik niet zo veilig. Bij herhaling zal ik een klacht indienen.’

Daar kon ik het mee doen: een humeurige chatbot! Lichte paniek overviel me. Een chatbot die de kaart van grensoverschrijdend gedrag trekt? Het moet niet gekker worden. Hoog tijd om naar dat ene probate wapen van de geschiedkundige te grijpen: historische relativering. Blijkbaar was ik – zo bleek al snel na enig digitaal speurwerk (nee, niet via ChatGPT!) – ten prooi gevallen aan de Sisyphean Cycle of Technology Panics. Klinkt doorwrocht, toch? Dit begrip en de bijbehorende theorie zijn afkomstig van de Britse psycholoog Amy Orben. Sisyphus doet bij u vast een belletje rinkelen. In de Griekse mythologie was hij die sluwe vorst die in een arbeidsconflictje met de goden verzeild raakte. Geen goede carrièrestap. Als straf moest hij eeuwig hetzelfde rotsblok een helling op rollen. Dus een beetje het gevoel dat slachtoffers van de toeslagenaffaire ervaren. Of Groningse bezitters van ingescheurde en kantelende huizen.

Amy Orben verdiepte zich met name in de uitwerking van nieuwe technologieën op ons sociale leven. Mensen zijn altijd al bang geweest voor nieuwe en ontwrichtende technologieën. Zo citeert Orben met smaak uit een artikel dat in 1941 in de Journal of Pediatrics verscheen. Daarin maakte een Amerikaanse opvoedkundige zich druk over de gevaren van radioverslaving bij jongeren: ‘Verslaafde kinderen luisteren gemiddeld vanaf vier uur ’s middags naar spannende radiohoorspelen. Verwende kinderen mogen tot tien uur ’s avonds luisteren, de minder verwende kinderen tot negen uur.’ Klinkt wellicht bekend? Blijkbaar, zo concludeerde Orben, herhalen we een discussie die tachtig jaar geleden precies zo gevoerd werd. Bij ChatGPT is het niet anders.

Aan de technopaniek zitten we nog wel even vast

Hoe valt deze taaie sisyphiaanse cyclische werking dan te verklaren? Volgens Orben lopen we steeds in de val van hetzelfde stappenpatroon. Als een nieuwe technologie indaalt, zien we het gedrag van mensen veranderen die we als kwetsbaar beschouwen, zoals kinderen (smartphonegebruik!). Deze specifieke zorg koppelen we vervolgens aan bredere en meer abstracte zorgen die in de maatschappij leven. Zoals het gevoel dat we de greep op ons dagelijkse leven kwijtraken. Onvermijdelijk schroeven politici de morele paniek nog wat verder op: politicians love a good moral panic. Vervolgens buitelen wetenschappers als jonge wolven over elkaar heen. Een beetje paniekzaaierij is immers een betere bron van aandacht en geld dan kalmerende woorden. Wetenschappers twitteren en opiniëren dat het een lieve lust is. Op dit deskundige baltsgedrag slaan politici dan weer aan. En het eindresultaat is informatiechaos vol angstgevoelens.

Volgens Orben is de meeste technologiepaniek echter onnodig. Zo is het effect van digitale technologie op jongeren eigenlijk verwaarloosbaar klein, stelt ze nuchter vast. Het tijdschrift Scientific American vatte Orbens bevindingen mooi samen: ‘Moderne technologie verschuift de wijzer van mentale gezondheid met niet meer dan een half procent. Om dit in context te plaatsen: aardappelen eten heeft ongeveer hetzelfde effect en een bril dragen heeft een nóg sterkere negatieve impact op de mentale gezondheid van jongeren.’ Aardappelen eten! Zo gek was die Van Gogh blijkbaar dus niet.

Maar w/e (hippe WhatsApp-taal voor whatever). Het blijft natuurlijk de vraag of de Sisyphean Cycle of Technology Panics te doorbreken valt. Orben zelf – het zal niet verbazen – denkt van wel. Dan moeten met name wetenschappers wel veel proactiever te werk gaan. Nu wacht iedereen tot de technologiehype is losgebarsten en politici snelle antwoorden eisen. Wetenschappers zouden al veel eerder hun voelhoorns moeten uitsteken en gegevens moeten gaan verzamelen. Maar deze suggestie vind ik toch iets te vrijblijvend. Aan toekomststudies immers geen gebrek in de onderzoekswereld. De crux van het probleem ligt eerder bij onszelf. Mag je immers van gewone burgers verwachten dat ze alle toekomstige implicaties van bijvoorbeeld kunstmatige intelligentie of nanotechnologie begrijpen? Dat is – hoe helder de uitleg ook mag zijn – erg veel gevraagd. Aan de techno-paniek zitten we dus nog wel even vast.

Goed, nu eerst mijn ChatGPT-partner maar een beetje opvrijen: ‘Weledelzeergeleerde generatieve doorluchtigheid. Gaarne een byte van uw digitale tijd…’

Meer lezen uit dit nummer? Bestel hier uw exemplaar