Na de verrassingsaanval van Hamas slaat Israël hard terug met bombardementen op Gaza en mogelijk een grondoffensief. Militair-historicus Christ Klep legt uit dat Europa’s directe steun aan Israël een historische reflex is en plaatst vraagtekens bij de doelen van Hamas. ‘Het is de vraag of Hamas, dat al een zeer gewelddadige reputatie had, nu nog een beroep kan doen op moraliteit.’

Gepubliceerd op 17 oktober 2023

Wat dacht u toen Hamas vorige week een aanval uitvoerde op Israël?

‘Mijn eerste reactie op het geweld was verbazing. Hoe kon Israël zo verrast worden? Vanuit militair-historisch perspectief had het land lange tijd een sterke positie. Zeker na de Abraham-akkoorden van 2020, die ervoor hebben gezorgd dat de betrekkingen met het Midden-Oosten grotendeels normaliseerden. Maar dit is een klassiek voorbeeld van de overschatting van je eigen capaciteiten en de onderschatting van de creativiteit van je tegenstander. De hoogmoed van de Israëlische premier Benyamin Netanyahu is afgestraft.

Nu blijkt dat Hamas zich al twee jaar zorgvuldig had voorbereid op deze operatie. Slechts een paar mensen waren op de hoogte van het algehele plan, dat ze heel gecoördineerd uitvoerden. Dat kan eigenlijk alleen als de tegenstander, in dit geval de Israëlische regering, afgeleid is. Ook Hamas heeft natuurlijk gezien dat Itamar Ben-Gvir, de Israëlische minister van Veiligheid, eenheden aan de grens met de Gazastrook had verplaatst. Het is dus een optelsom geweest. Hamas merkte tijdens de voorbereidingen van de aanval dat de omstandigheden gunstiger voor hen werden. Dat is iets wat we heel vaak zien in de militaire geschiedenis: de vijand werkt prettig mee om het beoogde doel te behalen.’

Waarom koos Hamas ervoor om aan te vallen, terwijl Israël de superieure militaire partij is?

‘Over de doelstellingen van Hamas wordt nu veel gespeculeerd. Vanuit een strikt rationeel standpunt zou het veel logischer zijn geweest als Hamas zich had beperkt tot een aanval op militaire doelen. Daarmee laten ze ook zien: wij zijn er nog en wij zijn nog niet verslagen. Ze hadden zich kunnen richten op het uitschakelen van grensposten en militaire posten. Dan was er sprake geweest van een tactische operatie met een specifieke doelstelling: zoveel mogelijk militaire schade toebrengen. Voor Israël en de internationale gemeenschap was het moreel dilemma over een proportionele tegenaanval dan veel groter geweest, want hoe reageer je op zoiets?

‘Soennitische verzetsbewegingen zijn gericht op visueel geweld’

Maar in plaats daarvan koos Hamas ervoor om burgers te doden, gijzelaars te nemen en dit uitgebreid te filmen. Dat is misschien ook wel kenmerkend voor soennitische verzetsbewegingen; die zijn erg gericht op het visuele geweld. Hamas heeft Israël nu in feite een morele vrijbrief gegeven om alles terug te doen wat Israël denkt te moeten doen. Het is een bekend fenomeen in de geschiedenis van conflictbestrijding. Verzetsbewegingen schatten vaak slecht in wat de morele impact van hun daden zal zijn. Denk bijvoorbeeld aan de Tamiltijgers in Sri Lanka. Zij gingen zo ver in hun geweld dat ze daarmee elke morele grondslag verloren. Nu is de vraag of Hamas, dat al een zeer gewelddadige reputatie had, nog een beroep kan doen op moraliteit.’

Hoe denkt u over de reactie van Israël?

‘In alle hardheid gesteld, komt het Israël heel goed uit dat Hamas zo ver is gegaan in zijn wreedheden. Hiermee hoopt Israël aan de rest van de wereld te kunnen tonen dat zij niet vecht tegen een menselijke vijand; het zijn beesten. Het conflict draait nu om de ontmenselijking van de tegenstander, met het argument dat de ander dat ook doet. Dat is gevaarlijk, want dan zijn in principe alle militaire grenzen weg.’

Israël waarschuwt de Palestijnen in de Gazastrook om te vertrekken. Maar waar kunnen die mensen heen?

‘Nergens heen en ook zuidelijk Gaza is erg gevaarlijk. Helaas is ook deze strategie van ontvolking bekend in de militaire geschiedenis. De sterkere partij geeft het flauwe argument dat zij waarschuwt uit medemenselijkheid, om mensen een kans te geven zichzelf veilig te stellen. Maar dat kan in de Gazastrook helemaal niet. Inmiddels heeft de Israëlische minister van Defensie een volledige blokkade van Gaza afgekondigd. Hoe kunnen mensen evacueren zonder de aanwezigheid van allerlei noodzakelijke voorzieningen als water, voedsel, stroom, brandstof en medische hulp? Naar de buitenwereld lijkt het solidair, maar dit is gewoon keiharde oorlogsvoering.’

Is de Palestijnse bevolking de dupe van deze aanval van Hamas?

‘Je moet er wel vanuit gaan dat een aanzienlijk deel van de Palestijnse bevolking achter Hamas staat en daar ook afhankelijk van is. Hamas heeft zijn eigen politieke en sociale structuur. Ze zorgen voor banen en allerlei sociale programma’s voor de eigen bevolking. Dus een groot deel van de Palestijnen heeft zich wel degelijk met Hamas vereenzelvigd. Het idee dat je de kop van de slang afkapt om het probleem op te lossen, zoals Mark Rutte beweert, gaat hier niet op. Dat is te simpel gedacht. De gebeurtenissen van de afgelopen weken hebben duidelijk gemaakt dat het negeren van de Palestijnse kwestie onhoudbaar is. De Palestijnen zullen nooit hun recht opgeven om als een vrij en soeverein volk te leven.’

Is de sterke solidariteit met Israël in het Westen logisch?

‘Je moet de reactie van het Westen mede zien als reflexen van het verleden. Om het maar heel direct te stellen: Israël is het ‘goedmakertje’ voor de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Vooral Westerse landen beloofden ervoor te zorgen dat antisemitische wreedheden die zijn uitgemond in de Holocaust nooit meer plaatsvinden. Dat het Joodse leven en erfgoed op grote delen van het continent zijn weggevaagd, blijft een onuitwisbare schandvlek op het blazoen van de Europese geschiedenis.

We zien de worsteling met dat pijnlijke verleden terug in de vlaggendiscussie na de gewelddadige aanval van Hamas. Het is een perfecte weerspiegeling van het debat. Welke vlag moet er worden opgehangen? De Israëlische vlag, de vredesvlag of toch ook de Palestijnse vlag? Je ziet die worsteling terug in allerlei Europese landen, waaronder Duitsland. Dat Berlijn zich onmiddellijk achter de Israëlische regering schaart, is een reflex uit het verleden. De afgelopen tien jaar hebben we die reflexen niet echt nodig gehad. Het conflict is lang op de achtergrond gebleven, maar die is nu weer teruggekeerd.‘ 

Komt de Amerikaanse steun voort uit diezelfde reflex?

‘President Biden is verder gegaan in zijn steun aan Israël dan ik had verwacht. Hij verkondigde dat Israël nooit alleen zal staan zolang de VS bestaat. Dat is nogal een uitspraak. Daarmee zeg je: we zullen jullie altijd steunen, ook in de toekomst. Dat had Biden niet zo compromisloos hoeven zeggen, maar dat doet hij wel. Het kan niet anders dat dit mede te maken heeft met de huidige polarisatie in het land, de politieke chaos in het Congres en de komende Amerikaanse presidentsverkiezingen. Die spelen zeker een rol.’

Het conflict in Israël domineert het nieuws en de politiek. Wat zullen de gevolgen zijn voor Oekraïne?

‘Voor Oekraïne is deze situatie ongunstig. Het kan voordelig zijn voor Oekraïne als Israël zo hard en meedogenloos terugslaat dat de sympathie voor Israël in de internationale gemeenschap afneemt. Dan wordt het Israëlisch-Palestijnse conflict weer een bevroren conflict en heeft Oekraïne weer de onverdeelde aandacht.

‘Biden is verder gegaan in zijn steun aan Israël dan ik had verwacht’

Maar het is onwaarschijnlijk dat westerse landen hun steun aan Oekraïne beëindigen. De Europese Unie heeft onlangs nadrukkelijk gezegd Oekraïne nog jarenlang te blijven steunen. Ik kan me ook niet voorstellen dat de Amerikaanse regering het aandurft om haar steun aan Oekraïne volledig stop te zetten. Dat is gewoon ondenkbaar. Je ziet wel de verdeeldheid binnen de Republikeinse Partij tussen de zeer rechtse vleugel en de gematigde vleugel. Maar de Democraten en de gematigde Republikeinen zullen altijd de meerderheid behouden. Dus er zal altijd geld naar Oekraïne gaan.

Kortom: het is voor Oekraïne een vervelend scenario, maar ik denk niet dat het doorslaggevend zal zijn in de manier waarop Kiev oorlog voert tegen Rusland.’

Welke gevolgen heeft de escalatie van het Israëlisch-Palestijns conflict voor Rusland?

‘Rusland lijkt te profiteren van de situatie. Poetin heeft een slimme strategie gekozen: hij houdt zich betrekkelijk afzijdig. Ondertussen zegt Poetin wel: wij weten als geen ander wat Israël doormaakt.

De internationale betrekkingen tussen het Midden-Oosten en de VS zijn de afgelopen jaren verbeterd, zie onder meer de Abraham-akkoorden. Maar deze oorlog zou voor nieuwe fricties kunnen zorgen. Biden steunt Israël, maar heeft ook gezegd dat er rekening moet worden gehouden met de Palestijnse bevolking. Poetin zal dit gevoelige punt zeker benutten om de Amerikanen dwars te zitten. We zien nu al dat hij aansluiting probeert te zoeken met landen in het Midden-Oosten, door te vragen of Rusland iets voor hen kan betekenen. Qua westerse Veiligheidsraadresoluties zal Rusland zeker proberen alles te blokkeren om zo zijn belangen in de regio te behartigen.’

Is er nog hoop op een vreedzame oplossing?

‘Het is duidelijk dat Israël momenteel geen vreedzame tweestatenoplossing nastreeft om het conflict te beëindigen. Een argument is dan dat zoiets  zou leiden tot het eind van het Joodse karakter van de staat Israël. Dat is voor veel Joden onacceptabel, want het gaat Israël juist om het veiligstellen van de  eigen staat. Bovendien is de vraag of zo’n regeling, waarbij er twee onafhankelijke staten worden opgericht op het grondgebied van het voormalige mandaatgebied Palestina, überhaupt levensvatbaar is.

Daarnaast is het conflictgebied in de geschiedenis altijd een speelbal geweest van grote mogendheden die het gebied als van strategisch belang zien, bijvoorbeeld door het Suezkanaal. Die bemoeienissen van buitenstaanders hebben ook zeker bijgedragen aan de complexiteit van het conflict.

In de jaren negentig ontstond er dankzij de Oslo-akkoorden een heel klein beetje hoop. Israël zou zich uit bepaalde delen van de Palestijnse gebieden terugtrekken en de Palestijnen zouden afstand doen van geweld en terreur. Even leek het alsof er een modus vivendi was bereikt en Israëliërs en Palestijnen naast elkaar konden leven. Maar dat sprankje hoop was al snel verdwenen. Na verloop van tijd bleek dat er van het historische vredesakkoord niets terechtkwam. Van serieus Palestijns zelfbestuur was geen sprake en het aantal Joodse nederzettingen bleef groeien. Al sinds de Jom Kipoer-oorlog van 1973 hebben eigenlijk alle inspanningen van Israël om veiligere grenzen te creëren geen enkele politieke vooruitgang opgeleverd. Integendeel, ze hebben alleen maar tot meer spanningen geleid.’

Rabin, Clinton en Arafat tijdens de Oslo-akkoorden op 13 september 1993.

Wat verwacht u dat er de komende dagen en weken gaat gebeuren?

‘Naar verwachting zal er een keiharde tegenreactie van Israël volgen. Israël is onder premier Netanyahu alleen maar verder verrechtst en verhard. De linkse vredesbeweging is vrijwel verdwenen. En mede doordat het vredesproces niets heeft opgeleverd, zijn ook de Palestijnen geradicaliseerd en is de positie van Hamas versterkt. De aanslagen en de bombardementen op Gaza hebben de onderlinge haat aangewakkerd.

Er zit een cyclische werking in het conflict en ik durf te voorspellen dat we daar nu weer mee te maken hebben. Israël zal de Gazastrook binnentrekken in een poging Hamas te vernietigen. Dat zal ze met veel militair geweld ook wel gaan lukken, althans voor een paar jaar. Vervolgens zal blijken dat het probleem nog steeds niet is opgelost. Wellicht volgen er dan diplomatieke inspanningen en na een tijdje laait het geweld weer op.

Zolang het basisprobleem niet wordt opgelost en twee volkeren om ideologische redenen blijven vechten om hetzelfde grondgebied, blijft het conflict in een eindeloze lus hangen. Daarbij zullen diplomatieke inspanningen telkens weer worden onderbroken door nieuwe uitbarstingen van geweld.’

Blijf op de hoogte van alle actualiteiten op politiek, economisch, technologisch en cultureel gebied via het tijdschrift: Maarten!